Χριστολογικές προϋποθέσεις της ανθρώπινης υπόστασης

Του Ιωάννη Πλεξίδα δρ Δογματικής Θεολογίας και δρ Φιλοσοφικής Ανθρωπολογίας

Η περίπτωση του Χριστού 

Στη μία σύνθετη υπόσταση του Χριστού συναντώνται δύο ολοκληρωτικά διαφοροποιημένες φυσικές, δηλαδή, υπαρκτές πραγματικότητες: η θεϊκή και η ανθρώπινη. Αυτή η ένωση των δύο φύσεων λέγεται «κατά σύνθεσιν ένωσις» και είναι «η εις άλληλα των μερών χωρίς αφανισμού περιχώρησις». Η περιχώρηση των δύο φύσεων δεν εμφαίνει κάποια μορφή σύγχυσης, αλλοίωσης η τροπής. Δεν υπήρξε μεταβολή των φύσεων, καθώς η κάθε μία από αυτές διατήρησε «την εαυτής φυσικήν ιδιότητα αμετάβλητον». Ενώθηκαν λοιπόν οι δύο φύσεις «κατά τινα άρρητον μίξιν και κράσιν αρρητοτέραν». Η περιχώρηση στην περίπτωση του Χριστού διαφοροποιείται από την περιχώρηση της ψυχής και του σώματος στον άνθρωπο. Στην περίπτωση του Χριστού περιχωρείται το άκτιστο (θεϊκή φύση) με το κτιστό (ανθρώπινη φύση), ενώ στον άνθρωπο περιχωρούνται δύο διαφοροποιημένες φύσεις (ψυχή και σώμα), αλλά και οι δύο ανήκουν στον χώρο του κτιστού. Έχουμε, δηλαδή, δύο διαφορετικά είδη περιχώρησης. Για να κάνει κατανοητή τη διαφορά, ο Δαμασκηνός χρησιμοποιεί την έννοια του πάθους. Στον άνθρωπο η ψυχή «συναγλεί και συμπάσχει τω σώματι» ενώ η θεότητα, στην περίπτωση του Χριστού, «απαθής ούσα, ου συνέπασχε τω σώματι». Ένα δεύτερο βασικό σημείο είναι η προτεραιότητα που δίνει στη θεότητα ο Δαμασκηνός. Στο πρόσωπο του Χριστού, οι δύο φύσεις «ει και περιχωρείν εν αλλήλαις», η περιχώρηση έγινε «εκ της θεότητος». Οι δύο φύσεις ενώθηκαν «ασυγχύτως», «αδιαιρέτως» και «αναλλοιώτως». Η κάθε μία από αυτές τις φύσεις είναι τέλεια· έχει όλα εκείνα τα φυσικά και συστατικά ιδιώματα που τη συνοδεύουν και τη χαρακτηρίζουν. Η ανθρώπινη φύση του Χριστού έχει σώμα και ψυχή νοερή και λογική και ό,τι άλλο χαρακτηρίζει τον άνθρωπο. Δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά, γιατί, εάν ο Χριστός δεν είχε αναλάβει ή είχε απωλέσει κάποια από τα φυσικά ιδιώματα του ανθρώπου, θα ήταν «ου τέλειος αλλ’ ελλιπής άνθρωπος»...

Η συμπαρομάρτησις των δύο τελείων φύσεων σημαίνει αναγκαστικά τη συμπαρουσία διαφοροποιημένων φυσικών ενεργειών και θελημάτων. Η ύπαρξη όμως μίας υπόστασης, της υπόστασης του  Υιού Λόγου, εγγυάται και εξασφαλίζει έναν θέλοντα και ένα θελητό, ένα δηλαδή γνωμικό ή υποστατικό θέλημα. Ο Δαμασκηνός αρνείται την ύπαρξη μόνον ενός φυσικού θελήματος στον Χριστό και αποδεικνύει την ύπαρξη και της ανθρώπινης φυσικής θέλησης. Το ενδιαφέρον του στρέφεται στον τρόπο λειτουργίας των δύο θελήσεων. Εξαιτίας της υποστατικής ένωσης και της περιχώρησης των δύο φύσεων, της θεότητας και της ανθρωπότητας, στη μία υπόσταση του Υιού Λόγου, ο ίδιος ο Χριστός είναι πάντοτε εκείνος ο οποίος θέλει και τα θεία και τα ανθρώπινα και ποτέ δεν θέλει τα ανθρώπινα μόνον ως άνθρωπος και τα θεία μόνον ως Θεός, αλλά τα ανθρώπινα θέλει ως άνθρωπος και Θεός και τα θεία ως Θεός και άνθρωπος.

Το ερώτημα όμως το οποίο κυρίως απασχολεί τον συγγραφέα αφορά στο ενδεχόμενο σύγκρουσης ή οποιασδήποτε μορφής αντίθεσης ανάμεσα στο θεϊκό και στο ανθρώπινο θέλημα του Χριστού. Ο Δαμασκηνός είναι σαφής· ο Χριστός ήθελε τα φυσικά και αδιάβλητα θελήματα της ανθρώπινης φύσεως «ουκ εναντιότητι γνώμης, αλλ’ ιδιότητι των φύσεων», γιατί το φυσικό θέλημα του ανθρώπου δεν είναι αντίθετο του θείου θελήματος. Θέλει λοιπόν τα ανθρώπινα «ότε η θεία αυτού θέλησις ήθελε και παρεχώρει τη σαρκί πάσχειν και πράττειν τα ίδια».  Έχουμε ουσιαστικά μία διπλή διαδικασία όσον αφορά στο τι και το πως θέλει ο Χριστός. Η θεϊκή φύση παραχωρεί στην ανθρώπινη θέληση να θέλει τα ανθρώπινα, ενώ η ανθρώπινη φύση υποτάσσεται στη θεϊκή και θέλει εκείνα «ά η θεία αυτού θέλησις ήθελε θέλειν αυτήν». Η υποταγή της ανθρώπινης θέλησης αποκλείει την ύπαρξη γνωμικού θελήματος, θελήματος δηλαδή αντιθέτου από το φυσικό θεϊκό θέλημα. Επειδή λοιπόν ένας είναι ο θέλων και μία η υπόσταση του Χριστού, ένα είναι κάθε φορά το θελητό, με την ανθρώπινη θέληση να θέλει όλα εκείνα, όσα και η θεία θέληση θέλει.

Η ύπαρξη των δύο φύσεων δεν συνδέεται μόνο με τα φυσικά θελήματα αλλά και με τις φυσικές ενέργειες. Ο Χριστός ακριβώς επειδή είχε δύο φύσεις, «δύο τοίνυν τας ενεργείας επί Χριστού λέγειν αναγκαίον». Αποκλείεται η ύπαρξη μίας ενέργειας, γιατί τότε θα είχαμε και μία φύση. Στον Χριστό όμως υπάρχουν δύο φυσικές ενέργειες, μία ανθρώπινη και μία θεϊκή. Ποτέ όμως ο Χριστός δεν ενήργησε τα ανθρώπινα μόνο ως άνθρωπος και τα θεία μόνον ως Θεός, αλλά «κοινώς αμφοτέρων εκάτερα δια το ταυτόν της υποστάσεως». Η κάθε μία από τις φύσεις ενεργεί «τα ίδια μετά της θατέρου κοινωνίας». Γι’ αυτό τον λόγο, αν και μιλούμε για δύο ενέργειες φυσικές, αυτές οι δύο δεν είναι διαιρεμένες αλλά ενωμένες. Αυτός ο «ξένος τρόπος» λειτουργίας των δύο ενεργειών, μας κάνει να μιλούμε περιφραστικά για μία «θεανδρική ενέργεια». Η χρήση του όρου «θεανδρική ενέργεια», τον οποίο ο Δαμασκηνός δανείζεται από τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη, σε καμία περίπτωση δεν αναιρεί τις δύο φυσικές ενέργειες, αλλά είναι δηλωτικός του καινού και απορρήτου τρόπου της περιχωρήσεως των δύο φύσεων και της συνακόλουθης λειτουργίας των ενεργειών και δεν συναντάται σε καμία άλλη ενδοκόσμια εκδοχή της υπόστασης. Στον Χριστό η θεϊκή φυσική θέληση και ενέργεια λειτούργησε «δεσποτικώς» ενώ η ανθρώπινη «οργανικώς», υπακούοντας στο θέλημα της θεϊκής θέλησης αλλά «εκατέρας την οικείαν ενέργειαν τε και αυτεξούσιον κίνησιν, αυτού δε του ενός τούτο κακείνο τελούντος».

Η εκτροπή του ανθρώπου

Ο Δαμασκηνός παρουσιάζει και αναλύει τον τρόπο λειτουργίας των δύο φυσικών θελήσεων και των δύο φυσικών ενεργειών του Χριστού σε αντιπαράθεση με τον τρόπο λειτουργίας των υποστατικών θελήσεων και ενεργειών του ανθρώπου. Ολόκληρη η ανθρωπότητα, ακολουθώντας τον προπάτορά της Αδάμ, «παρήκοος γέγονε του θείου θελήματος» και αρνήθηκε να συνάψει κοινωνία με τον Δημιουργό της, να συμμετάσχει στην «όντως ζωή», στη ζωή της αφθαρσίας και της αθανασίας, επιλέγοντας με τον τρόπο αυτόν την αυτονόμηση και την απολυτοποίηση του «εγώ», πραγματοποιώντας την ύπαρξή της και αντλώντας υπαρκτικές δυνάμεις από τον εαυτό της. Αυτή η εγωκεντρική συμπεριφορά, η οποία ανήγαγε τον άνθρωπο σε κέντρο του σύμπαντος, σε ον αύταρκες, άρα αρχήθεν αποκαταστημένο στο βασίλειό του, δεν δηλώνει μία απλή, αξιολογική διαφοροποίηση, ενδεχομένως μία άλλη, διαφοροποιημένη εκδοχή της ύπαρξης, αλλά μία αλλαγή του τρόπου υπάρξεως του ανθρώπου, του τρόπου με τον οποίο ίσταται έναντι των άλλων όντων, αλλά και έναντι του όντως όντος, του Θεού. Αυτή η έκπτωση από τη θεία ζωή είχε ως συνέπεια την αυτονόμηση της ατομικότητας και κατ’ επέκταση την «κατ’ οικείαν γνώμην» δράση του κάθε ανθρώπου, η οποία δεν είναι άλλη από το «καθ’ ηδονήν αμαρτητικόν θέλημα».

Ο άνθρωπος λοιπόν έχει τη δυνατότητα να θέλει και να ενεργεί όχι μόνον ανεξάρτητα, αλλά και αντίθετα από το θέλημα του Θεού. Η δημιουργία του όμως κατ’ εικόνα του Θεού δίνει το αρχέτυπο σύμφωνα με το οποίο πλάστηκε ο άνθρωπος και στο οποίο οφείλει να τείνει. Το αρχέτυπο αυτό δεν είναι άλλο από τον Χριστό. Το κατ’ εικόνα συνδέθηκε με τον Χριστό ως χορηγό του καθώς η ενοίκηση του Χριστού, δια του Πνεύματος, στον άνθρωπο «δίδωσιν αυτώ το κατ’ εικόνα». Στην περίπτωση λοιπόν των θελημάτων και των ενεργειών του ανθρώπου, η οποία μας απασχόλησε, γίνεται σαφές ότι ο άνθρωπος, εάν θέλει βεβαίως να υψωθεί και ο ίδιος σε εικόνα, να αναδειχθεί σε «εικόνα του Θεού», δεν έχει να κάνει τίποτε άλλο παρά να υποτάξει το θέλημά του στο θέλημα του Θεού ακολουθώντας το ζωντανό παράδειγμα του Χριστού, του σαρκωθέντος Λόγου. Ο άνθρωπος καλείται να μιμηθεί τον Χριστό, να ακολουθήσει τα ίχνη Του και να γίνει «θέσει όπερ αυτός εστι φύσει», υιός και κληρονόμος του Θεού, συγκληρονόμος του Χριστού, μένοντας «εν τοις όροις της οικείας φύσεως», υπηρετώντας το θέλημα του Θεού και αρνούμενος το αμαρτητικό θέλημα.

Παρατήρηση: Για τα κείμενα του Δαμασκηνού χρησιμοποίησα την κριτική έκδοση του κειμένου από τον B. Kotter. Δεν θέλησα να επιβαρύνω το κείμενο με υποσημειώσεις. Όποιος χρειάζεται τις αναφορές, ευχαρίστως να του τις στείλω.

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Προσοχή! Χωρίς όνομα ή κάποιο ψευδώνυμο δεν γίνεται δημοσίευση σχολίου. Επίσης δεν πρέπει να είναι υβριστικό και άσχετο με το θέμα του άρθρου.