Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΝΑΟΔΟΜΙΑΣ ΜΕΤΑ ΤΟΝ Μ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ. – Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΝΑΟΔΟΜΙΑΣ

Ο Ναός του Αγίου Ιωάννη στο Λατερανό της Ρώμης

Με την ανακήρυξη της χριστιανικής θρησκείας ως ισότιμης προς τις άλλες θρησκείες του Ρωμαϊκού κράτους, διά του περίφημου εδίκτου (διάταγμα) των Μεδιολάνων το 313 μ.Χ. και τον επακολουθήσαντα θρίαμβο του Χριστιανισμού, όχι μόνο πολλοί ειδωλολατρικοί ναοί μετατράπηκαν σε Χριστιανικούς, αλλά αναγέρθηκε και μεγάλος αριθμός μεγαλοπρεπών ναών ανά την αυτοκρατορία. Εξαιτίας δε και του γεγονότος πως ο Χριστιανισμός εκπορεύτηκε από την περιοχή της Παλαιστίνης, ευνόητο ήταν ο Μ. Κωνσταντίνος και η Αγία Ελένη να στρέψουν την οικοδομική τους ευσέβεια στην ανάδειξη των Αγίων Τόπων όπου έδρασε ο Χριστός και οι Απόστολοι, με την ίδρυση μεγαλοπρεπών χριστιανικών κτισμάτων...

Έτσι το 314 μ.Χ. κτίζεται η βασιλική της Τύρου, κατόπιν του Αγίου Τάφου, της Βηθλεέμ και έπειτα αυτή παρά τη Δρυ Μαμβρή. Επίσης η του όρους των ελαιών, η βασιλική της Γενησαρέτ, οι βασιλικές των Γεράσων, κ.ά. Ομοίως στην Κωνσταντινούπολη ιδρύεται η πρώτη Αγία Σοφία η οποία ως γνωστόν κάηκε κατά τη «στάση του Νίκα» το 532 μ.Χ., η οποία ήταν ξυλόστεγη, η (πρώτη) Αγία Ειρήνη, οι (πρώτοι) Άγιοι Απόστολοι κ.λ.π. Τελευταίες αναγέρθηκαν στη Ρώμη, οι βασιλικές του Αγίου Ιωάννη στο Λατερανό [1] η οποία είναι και ο καθεδρικός ναός της, του Αγίου Πέτρου και του Αγίου Παύλου έξω από τα τείχη (Extra muros).

Αν κάποιος θελήσει να ασχοληθεί και να εξετάσει τα παραπάνω μνημεία οφείλει να λάβει υπόψη του δύο σημαντικά και θεμελιώδη πράγματα

1.   Ότι λειτουργικοί λόγοι παίζουν πολύ σοβαρό ρόλο στην αρχιτεκτονική διαμόρφωση των ναών

2.   Τα κτίσματα αυτά δηλαδή οι ναοί, μέχρι και αυτοί του 5^ου αιώνα, δεν νοούνται αλλά πολύ περισσότερο δεν ήταν όπως σήμερα, αυτοτελή και ανεξάρτητα κτίρια στο χώρο. Αλλά ήταν κέντρα γύρω από τα οποία και σε συνάφεια με αυτά υπήρχαν διάφορα κτίσματα τα οποία ήταν απαραίτητα είτε για τη λατρεία είτε για τις λειτουργικές ανάγκες των πιστών. Κάτι ανάλογο με τα σημερινά μοναστήρια, στα οποία στη μέση υπάρχει ο ναός και γύρω – γύρω διάφορα κτίσματα όπως οι κοιτώνες, η τράπεζα του φαγητού κ.λ.π. Ένας τέτοιος ναός, Γοτθικού ρυθμού, κτισμένος βέβαια γύρω στον 13^ο αιώνα, είναι ο καθεδρικός ναός στη πόλη Σαρτρ της Γαλλίας, ο οποίος είναι περιστοιχισμένος από κτίσματα τα οποία έχουν συνάφεια με αυτόν.

Ο Καθεδρικός Ναός στη Σαρτρ της Γαλλίας

Για να κατανοήσουμε την δομή και την αρχιτεκτονική των πρώτων ναών που ήταν σε ρυθμό βασιλικής, πρέπει να γνωρίσουμε δύο παλαιοχριστιανικά κείμενα, από τα οποία πληροφορούμαστε τον τρόπο τέλεσης της θείας λειτουργίας και έτσι αντιλαμβανόμαστε την μορφή τους.

1.   Οι Αποστολικές Διαταγές (Constitutiones Apostolorum) βιβλίο του 4^ου αιώνα, και

2.   Η Διαθήκη Κυρίου (Testamentum Domini) έργο απόκρυφο του 5^ου αιώνα.

Από τις πρώτες πληροφορούμαστε πως ο «οίκος έστω επιμήκης κατά ανατολάς τετραμμένος, εξ εκατέρων των μερών έχων τα παστοφόρια προς ανατολήν, όστις έοικε νηΐ». Αυτό σημαίνει: α) πως ο ναός έπρεπε να είναι επιμήκης ώστε να μοιάζει με πλοίο β) να είναι προσανατολισμένος προς την ανατολή και γ) να έχει ανατολικά και στα πλάγια του ιερού τα λεγόμενα παστοφόρια [2].

Συνεχίζοντας οι Αποστολικές Διαταγές σημειώνουν: «Κείτεται δε στο μέσον του Ιερού ο θρόνος του επισκόπου, κάθεται δε αριστερά και δεξιά αυτού το πρεσβυτέριο (δηλ. οι πρεσβύτεροι) … με την φροντίδα δε των διακόνων σε άλλο ιερό μέρος του ναού (ενν. τον κυρίως ναό) κάθονται οι λαϊκοί με πολύ ησυχία και ευταξία˙ και οι γυναίκες κάθονται ξεχωριστά και αυτές χωρίς να μιλάνε … στο μέσον δε και κάπου ψηλά στέκεται ο αναγνώστης ο οποίος διαβάζει τα του Μωϋσή». Εννοούν εδώ οι Αποστολικές Διαταγές πως υπάρχει στο μέσον του ναού κάποιο ψηλό αναλόγιο στο οποίο στέκεται ο αναγνώστης ο οποίος διαβάζει τα αναγνώσματα. 

Από τη Διαθήκη Κυρίου καθορίζεται, πως η Εκκλησία πρέπει να έχει «τρεις εισόδους, κατά τον τύπο της Τριάδος» και «το διακονικό να βρίσκεται δεξιά της εισόδου». Επίσης «μέσα στο αίθριο[3] να είναι ο οίκος του βαπτιστηρίου με μία είσοδο και τρεις εξόδους» και πως «η Εκκλησία πρέπει να έχει τον οίκο των κατηχουμένων αχώριστο από τον κυρίως ναό, γιατί εισερχόμενοι οι κατηχούμενοι πρέπει να ακούνε τα αναγνώσματα και τους ψαλμούς».

Συνεχίζοντας η Διαθήκη Κυρίου επισημαίνει «ο θρόνος του επισκόπου πρέπει να είναι προς την ανατολή, έχοντας δεξιά και αριστερά τα καθίσματα των πρεσβυτέρων, αλλά να είναι κατά τρεις βαθμίδες ψηλότερος, διότι εκεί πρέπει να τοποθετηθεί και η Αγία Τράπεζα μετά του κουβουκλίου (σημ. βλέπουμε δηλαδή εδώ πως υπάρχουν και λόγοι πρακτικοί εκτός από την ιδέα της εξάρσεως του επισκοπικού αξιώματος). Ο δε κυρίως ναός πρέπει να έχει δεξιά και αριστερά δύο στοές (εννοεί τα κλίτη δεξιά και αριστερά) μία δηλαδή στοά για τους άνδρες και μία για τις γυναίκες. Η Αγία Τράπεζα να έχει καταπέτασμα από καθαρή βήσσο. Επίσης με καταπέτασμα να σκεπάζεται και η κολυμπήθρα. Να υπάρχει χώρος στον οποίο να κάθεται ο ιερέας μαζί με τον πρώτο από τους διακόνους και τους αναγνώστες για να γράφει τα ονόματα εκείνων που προσκομίζουν τις προσφορές. Ο αναγνώστης ή ο πρώτος από τους διακόνους να μνημονεύουν αυτούς, έπειτα δε να κάνουν το ίδιο οι ιερείς και η συνάθροιση των πιστών. Η θέση του πρεσβυτέριου πρέπει να είναι μέσα από το καταπέτασμα, επίσης ο χορβανάς (= ταμείο) και το γαζοφυλάκιο (= σκευοφυλάκιο) να είναι πλησίον του διακονικού. Ο άμβωνας να απέχει λίγο από την Αγία Τράπεζα. Ο χώρος του επισκόπου και των προκαθήμενων χηρών να είναι πλησίον του αιθρίου. Επίσης ο χώρος των πρεσβυτέρων και των διακόνων να είναι πίσω από το βαπτιστήριο. Οι διακόνισσες να παραμένουν κοντά στη θύρα του ναού. Η Εκκλησία πρέπει να έχει ξενώνα στον οποίο πρώτος από τους διακόνους να δέχεται τους ξένους».

Τα παραπάνω κείμενα συμφωνούν με τα μνημεία του 4^ου και 5^ου αιώνα που ανακαλύφτηκαν κατά τις ανασκαφές. Η μόνη παρατήρηση είναι πως δεν τηρούνται μέχρι την παραμικρή λεπτομέρεια παντού, όσα αναφέρουν τα κείμενα, αλλά οι γενικές βασικές γραμμές ισχύουν πάντοτε.

Σύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω κείμενα η θεία λειτουργία χωρίστηκε σε δύο μέρη. Στη λειτουργία των κατηχουμένων και στη λειτουργία των πιστών. Κατά τη διάρκεια της πρώτης εκφωνούνταν κοινές ευχές, δηλαδή η ανάγνωση των Γραφών – Προφητών, Ευαγγελίων, Αποστόλων, γίνονταν εποικοδομητικό κήρυγμα και ψάλλονταν άσματα και ψαλμοί. Κατόπιν οι κατηχούμενοι αποχωρούσαν. Άρχιζε τότε η λειτουργία των πιστών διά του «κοινού ασπασμού». Κατόπιν οι διάκονοι έπαιρναν ένα μέρος από τις προσφορές, τις οποίες οι πιστοί είχαν προσφέρει και καταθέσει ήδη στο διακονικό, και τις μετέφεραν και τις τοποθετούσαν σε τραπέζια αριστερά του Ιερού Βήματος. Αφού τις προέθεταν εκεί, τις προσκόμιζαν έπειτα στην Αγία Τράπεζα και τις παρέδιδαν στον Επίσκοπο. Αυτός μαζί με τους πρεσβύτερους τελούσαν την θεία ευχαριστία, μετά την οποία ακολουθούσε η μετάληψη και η μετάδοση των τιμίων δώρων στους πιστούς και γίνονταν η απόλυση.

Εκτός από τα παραπάνω κατατοπιστικά κείμενα έχομε και τις λεγόμενες «Εκφράσεις» από τις οποίες ξεχωρίζουν αυτές που συνέταξε ο ιστορικός της Εκκλησίας μας Ευσέβιος Καισαρείας για την τρίκλιτη βασιλική της Τύρου το 314 μ.Χ. και την πεντάκλιτη βασιλική της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα. Από αυτόν πληροφορούμαστε πως τα μνημεία αυτά περιβάλλονταν από φαρδύ «έρκος» δηλαδή τείχος, πως είχαν αίθρια, στοές, κρήνες. Στο ναό της Τύρου οι κατηχούμενοι στέκονταν σε εξέδρες και πολλά άλλα.    

Σημειώσεις

1. Λατερανό: Περιοχή της Ρώμης, η οποία ονομάστηκε έτσι επειδή ανήκε στην οικογένεια Λατεράνι    

2. παστοφόρια ή παραβήματα: Οι δύο χώροι που πλαισιώνουν ως βοηθητικά δωμάτια την αψίδα με το Ιερό Βήμα

3. αίθριο: Εσωτερική αυλή συνήθως με κολώνες (περίστυλη) αρχαίου ναού ή μονής

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κωνσταντίνου Καλοκύρη: Εισαγωγή στη Χριστιανική και Βυζαντινή Αρχαιολογία (Η Τέχνη Ανατολής & Δύσεως)

 

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Προσοχή! Χωρίς όνομα ή κάποιο ψευδώνυμο δεν γίνεται δημοσίευση σχολίου. Επίσης δεν πρέπει να είναι υβριστικό και άσχετο με το θέμα του άρθρου.