ΜΥΘΟΣ, ΠΩΣ Ο ΤΖΟΡΝΤΑΝΟ ΜΠΡΟΥΝΟ ΗΤΑΝ Ο ΠΡΩΤΟΣ ΜΑΡΤΥΡΑΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Το 2011 οι εκδόσεις «λογείον» που ανήκουν στον συνεργάτη μας κ. Ιωάννη Πλεξίδα, εκδίδουν το εξαίρετο βιβλίο «Ο Γαλιλαίος στη φυλακή», το οποίο ασχολείται με τους διάφορους δημοφιλείς μύθους που επικρατούν στην κοινή γνώμη και όσον αφορά την θρησκεία και όσον αφορά την επιστήμη. Σε ένα από τα άρθρα του το εξαίρετο αυτό βιβλίο, ασχολείται με το πρόσωπο του Τζορντάνο Μπρούνο, πρόσωπο το οποίο ο μύθος θέλει να είναι ο πρόδρομος και ο μάρτυρας της σύγχρονης επιστήμης, τις ιδέες του οποίου δεν άντεξε ο σκοταδισμός και τα συμφέροντα της Δυτικής Εκκλησίας, γι’ αυτό και τον καταδίκασε μέσω της Ιεράς Εξέτασης σε θάνατο δια της πυράς...

Είναι άραγε αληθινός αυτός ο μύθος ή τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά; Πριν δούμε την απάντηση στο ερώτημα αυτό, ας μας επιτραπεί μια σύντομη βιογραφική περιγραφή του Τζορντάνο Μπρούνο.

Ο Τζορντάνο Μπρούνο λοιπόν, ήταν Ιταλός φιλόσοφος. Γεννήθηκε στη Νόλα το 1548 μ.Χ. και εκτελέστηκε με θάνατο δια της πυράς στη Ρώμη στις 17 Φεβρουαρίου του 1600 μ.Χ. Αναγκάστηκε να δραπετεύσει από την Ιταλία λόγω των αιρετικών του απόψεων και να περιφέρεται διαρκώς σε ολόκληρη την Ευρώπη. Εκπρόσωπος μιας πανθεϊστικής, νατουραλιστικής – μοναστικής φιλοσοφίας, διαπραγματεύτηκε τη διδασκαλία της παγκόσμιας ψυχής επηρεασμένος από τον Νικόλαο φον Κούες και τον Ραϊμόνδο Λούλου. Το 1592 ο Μπρούνο παραπέμφθηκε στην Ιερά Εξέταση λόγω των αιρετικών του ιδεών. Αρνήθηκε να ανακαλέσει και πέθανε το 1600 αφού καταδικάστηκε σε θάνατο στη πυρά.

ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΖΟΡΝΤΑΝΟ ΜΠΡΟΥΝΟ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ «λογείον»:

Jole Shackelford

Ο Μπρούνο στάθηκε σιωπηλός ενώπιον των δεκαπέντε αντρών. Ο Σεβερίνος απήγγειλε τις κατηγορίες, εν συνόλω οχτώ καταλογισμοί για αίρεση. Συμπεριελάμβαναν την πίστη του ότι η μετουσίωση του άρτου σε σάρκα και του οίνου σε αίμα ήταν μια ψευτιά, ότι η άμωμος σύλληψη ήταν αδύνατον να συμβεί, και, ίσως πιο τρομερό από όλα ότι ζούμε σε ένα απεριόριστο σύμπαν και ότι κόσμοι αρίφνητοι υπάρχουν και πάνω τους πλάσματα σαν κι εμάς ενδέχεται να ευημερούν και να λατρεύουν τους δικούς τους θεούς.

Michael White,

The Pope and the Heretic: The true Story of Giordano Bruno,

the Man Who Dared to Defy the Roman Inquisition (2002)

Σε συνάφεια με τις κοπερνίκειες πεποιθήσεις του, υποστήριζε επίσης ότι το σύμπαν περιέχει έναν άπειρο αριθμό κόσμων που κατοικούνται από νοήμονα όντα. Εξαιτίας των διδασκαλιών αυτών, ο Μπρούνο δικάστηκε ως αιρετικός από την Ιερά Εξέταση και κάηκε στην πυρά το 1600. Έγινε έτσι ο πρώτος μάρτυρας της νεωτερικής επιστήμης στα χέρια της Εκκλησίας, και συνεπώς ένας πρόδρομος του Γαλιλαίου … Τα γεγονότα του μύθου είναι αληθινά, καίτοι σκιαγραφικά σε βαθμό ένδειας και γενικά παραπλανητικά μες στην έμφασή τους.

Edward A. Gosselin και Lawrence S. Lerner,

εις The Ash Wednesday Supper:

La Cena de le ceneri (1977) [1]

Με τα μέτρα του δέκατου έκτου αιώνα στην Ευρώπη, ο Τζορντάνο Μπρούνο ήταν αιρετικός. Οι αμφιβολίες του σχετικά με την άμωμο σύλληψη και την ταύτιση του Θεού με τον Χριστό, τον οποίο θεωρούσε έξυπνο θαυματοποιό, ήσαν απεχθείς σε κάθε μείζον χριστιανικό δόγμα, προτεσταντικό και καθολικό ομοίως. Η άρνησή του να αποκηρύξει αυτές και άλλες προτάσεις του, που καταγράφονται συγκεκριμένα σε κατηγορίες, τον έφερε ενώπιον της Ιεράς Εξετάσεως στα τελευταία χρόνια του αιώνα, και οδήγησε στη δίκη και την καταδίκη του σε θάνατο ως αμετανόητου αιρετικού τον Ιανουάριο του 1600. Στις 17 Φεβρουαρίου κάηκε δημόσια και τελετουργικά στην πυρά, ζωντανός, στην Πλατεία Ανθέων της Ρώμης. Το τέλος του είναι βάναυσο για τις σύγχρονες ευαισθησίες αλλά δεν αποτελούσε δραματική εξαίρεση στην πρώιμη νεωτερική περίοδο, τότε που οι προδότες και άλλοι σοβαροί κακούργοι διαμελίζονταν, ξεντεριάζονταν ενόσω ήσαν ακόμα ζωντανοί, και τα μέλη τους τοποθετούνταν σε αγχόνες και σε γέφυρες για να τα βλέπουν όλοι. Μολαταύτα, ο θάνατος του Μπρούνο ξεχωρίζει, αναφερόμενος εν παρόδω στις πιο εκλαϊκευμένες αλλά και τις πιο ακαδημαϊκές επισκοπήσεις για την ανάδυση των νεωτερικών επιστημονικών ιδεών και πρακτικών στην διάρκεια αυτού που έχει αποκληθεί η Επιστημονική Επανάσταση του δέκατου έκτου και δέκατου έβδομου αιώνα. Πράγματι, ακόμα και οι πλέον προσεκτικοί ιστορικοί ονομάζουν τον Μπρούνο αιρετικό, πολλοί επίσης συνδέουν την αιρετικότητά του με σπουδαίες καινοτομίες στην επιστημονική κοσμολογία. Ειδικότερα, η εκ μέρους του υπεράσπιση μιας εκδοχής της ηλιοκεντρικής πλανητικής υπόθεσης του Κοπέρνικου και η ιδέα ότι το σύμπαν μας είναι απεριόριστο, με πολλούς Ήλιους και πλανήτες, θεωρείται μια πρώιμη φαντασιακή εξερεύνηση αυτού που έμελλε να γίνει το ανοιχτό σύμπαν του Καρτέσιου [Rene Descartes], του Ισαάκ Νεύτωνος, και του Πιερ – Σιμόν Λαπλάς [Pierre – Simon Laplace]. Κάποιοι φτάνουν τόσο μακριά ώστε να τον αναγνωρίζουν ως τον πρώτο μάρτυρα της επιστήμης εξαιτίας αυτής της σύνδεσης – ένα εμπρηστικό παράδειγμα μιας αναπόδραστης σύγκρουσης ανάμεσα στον άκαμπτο θεολογικό δόγμα και την ελευθερία θεωρήσεων/υποθέσεων στο πλαίσιο της φυσικής φιλοσοφίας, τον πρόδρομο της νεωτερικής επιστήμης.

Η αίσθηση αυτή της αντιμαχίας και ο μύθος του Μπρούνο ως μάρτυρα για τις επιστημονικές του πεποιθήσεις καταγράφονταν περιεκτικά στο πόνημα The Warfare of Science (1876) του Άντριου Ντίξον Γουάιτ, ο οποίος μαζί με τον συγκαιρινό του, τον Τζον Ουίλιαμ Ντρέιπερ, έκαναν τα μύρια όσα προκειμένου να θέσουν τον σύγχρονο τόνο στην ιστορική σύγκρουση ανάμεσα στη θρησκεία και την επιστήμη:

Αυτός [ο Μπρούνο] κυνηγήθηκε από χώρα σε χώρα, ώσπου, στο τέλος προκάλεσε τους διώκτες του με φοβερό και διάπυρο υβρεολόγιο. Για τούτο τον φυλάκισαν έξι χρόνια, μετά τον έκαψαν ζωντανό και σκόρπισαν τις στάχτες του στους τέσσερις ανέμους. Κι ωστόσο, η νέα αλήθεια επέζησε˙ δεν ήταν δυνατόν να την σκοτώσουν. Δέκα χρόνια μετά το μαρτύριο του Μπρούνο, ύστερα από ένα σωρό ταραχές και διώξεις, η αλήθεια του κοπερνίκειου δόγματος επικυρώθηκε από το τηλεσκόπιο του Γαλιλαίου [2]

Ενώ ο Γουάιτ δεν λέγει ρητώς ότι ο Μπρούνο θανατώθηκε εξαιτίας των επιστημονικών του ιδεών – δηλαδή την εκ μέρους του προώθηση της νέας ηλιοκεντρικής κοσμολογίας του Νικόλαου Κοπέρνικου – η μυθική συσχέτιση είναι υπόρρητη στη δήλωσή του: ο Μπρούνο ήταν κοπερνίκειος και υπέστη διώξεις και μαρτύρια, αλλά η κοπερνίκεια αλήθεια δεν ήταν δυνατόν να θανατωθεί μαζί του˙ ο Γαλιλαίος απέδειξε την αλήθεια αυτή λίγο μετά το μαρτύριο του Μπρούνο. Δεν επινόησε ο Γουάιτ τον μύθο για το μαρτύριο λόγω της επιστήμης που υπέστη ο Τζορντάνο Μπρούνο, αλλά το βιβλίο του έθεσε τον Μπρούνο σε έναν ευρύτερο διάλογο που είχε να κάνει με τη σχέση ανάμεσα στη φιλοσοφική ελευθερία και στον έλεγχο της θρησκευτικής διδασκαλίας που άσκησε μεγάλη επίδραση στη νεωτερική διανοητική ιστορία της Δύσης. [3]

Η επικριτική εξίσωση της κοπερνίκειας κοσμολογίας του Μπρούνο με τη λυσσώδη εξέτασή του από την Αγία Έδρα έχει διατηρηθεί, ως φαίνεται στην επισκόπηση της Επιστημονικής Επανάστασης Science and Change 1500 – 1700 (1971) του Χιου Κίρνεϊ [Hugh Kearney]: «Ο Μπρούνο ήταν ο πιο ενθουσιώδης εκφραστής του ηλιοκεντρικού δόγματος στο δεύτερο ήμισυ του αιώνα. Έδινε διαλέξεις σε όλη την Ευρώπη περί αυτού, και στα χέρια του ο κοπερνικισμός έγινε μέρος της ερμητικής παράδοσης»˙ «ο Μπρούνο μεταμόρφωσε μια μαθηματική σύνθεση σε θρησκευτικό δόγμα»˙ «αναπόδραστα οι θέσεις αυτές τον οδήγησαν σε σύγκρουση με τους ορθόδοξους ακαδημαϊκούς». [4] Η περιγραφή του Κίρνεϊ είναι πιο πλούσια και πιο εξεζητημένη από εκείνη του Γουάιτ επειδή αναγνώρισε ότι ο Μπρούνο είχε χρησιμοποιήσει τις ιδέες του Κοπέρνικου όχι σε ένα επιστημονικό συγκείμενο αλλά σε ένα συγκεκριμένα θρησκευτικό συγκείμενο, ήτοι στην υπεράσπιση της ερμητικής θρησκείας ως θεραπευτικής των συμφορών στην Ευρώπη της Μεταρρύθμισης και της Αντιμεταρρύθμισης. Ο Κίρνεϊ έχει αποστασιοποιήσει τον Μπρούνο από την αστρονομία αλλά εξακολούθησε να τον ταυτίζει με τη νέα μαθηματική υπόθεση που «αναπόδραστα» τον έφερε σε σύγκρουση με την θρησκευτική ορθοδοξία.

Η εκ μέρους του Κίρνεϊ ανάγνωση του Μπρούνο ως κυρίως θρησκευτικού στοχαστή και συγγραφέα μάλλον παρά ως φυσικού φιλοσόφου ή επιστήμονα ήταν αποτέλεσμα εν μέρει της εγγύτερης μελέτης της ευρύτερης σκοπιάς και του πλαισίου του έργου του Μπρούνο, όπως δυναμικά διατυπώθηκε από τη Φράνσις Γιέιτς [Frances Yates] στο Giordano Bruno and the Hermetic Tradition (1964), και εν μέρει από την ταύτιση της διανοητικής ιστορίας της Δύσης με μια θετική εξέλιξη προς τη νεωτερική επιστήμη. Σύμφωνα με τούτη τη θετικιστική θεώρηση της ιστορίας, ο Μπρούνο δεν ήταν μάρτυρας της επιστήμης διότι δεν ήταν διόλου επιστήμονας! [5]

Επιπλέον, στον βαθμό που οι κοσμολογικές ιδέες που πρέσβευε ο Μπρούνο ήσαν αιρετικές στη φύση τους, και ο Μπρούνο ήταν αποστάτης ιερέας και μέλος μοναστικού τάγματος και συνεπώς επισήμως υπό τη νομική δικαιοδοσία της Καθολικής Εκκλησίας, η Ιερά Εξέταση βρισκόταν εντός του πλαισίου των νομικών της δικαιωμάτων όταν τον δίκασε και τον καταδίκασε. Σύμφωνα με τον Άντζελο Μερκάτι [Angelo Mercati], ο οποίος ανακάλυψε και δημοσιοποίησε το συνοπτικό ντοκουμέντο σχετικά με τη δίκη και καταδίκη του Μπρούνο από την Ιερά Εξέταση της Ρώμης, τα εγκλήματα του Μπρούνο ήσαν καθαρά θρησκευτικής φύσεως, ανεξάρτητα από τις απόψεις του για τη δομή του φυσικού κόσμου. [6]

Παρά την επίσημη επικύρωση του διασωθέντος ντοκουμέντου, που έχει και η ίδια επικριθεί προσφάτως ως μεροληπτική, η συσχέτιση της κοσμολογίας του Μπρούνο με την καταδίκη του και την εκτέλεσή του εξακολουθεί να εμφανίζεται, τόσο σε πανεπιστημιακά άρθρα όσο και σε εκλαϊκευτικές πραγματείες της ιστορίας της επιστημονικής σκέψης. [7]Ο Ουίλιαμ Μπάιναμ [William Bynum], επί παραδείγματι, φροντίζει να σημειώσει τις εκκλησιαστικές νομικές διαδικασίες κατά του Μπρούνο με την κατηγορία της αίρεσης αλλά τις συνδέει με την κοσμολογία του κατ’ αντιπαράθεση:

Η επίδραση τόσο του νεοπλατωνισμού στη διάρκεια της Αναγέννησης όσο και των ανακαλύψεων της αστρονομίας στη διάρκεια της επιστημονικής επανάστασης έγειραν την εννοιολογική και φυσική δυνατότητα ότι μια απεριόριστη ποικιλία όντων απαιτούν έναν απεριόριστο χώρο στον οποίο να υπάρχουν, ότι η γη ήταν απλώς και μόνον ένας από τους πάμπολλους κατοικημένους πλανήτες … Μια τέτοια σύλληψη στοίχειωσε τον επιστήμονα μυστικιστή και μάρτυρα Τζορντάνο Μπρούνο (1548 – 1600), ο οποίος πέθανε στην πυρά (αν και πιθανόν για το ενδιαφέρον του στη μαγεία μάλλον παρά για την αφοσίωσή του στην περί πληθύος κόσμων θεωρία). Μολαταύτα, η μοίρα του Μπρούνο φωτίζει το γεγονός ότι οι ιδέες περί πληθύος κόσμων ήταν δύσκολο να αντιστοιχηθούν με την βιβλική αφήγηση σχετικά με τη θέση του ανθρώπου στον σύμπαντα κόσμο και με την Πτώση και τη μοναδική Ενσάρκωση του Ιησού. [8]

Η ανθεκτικότητα της συσχέτισης του Μπρούνο του Αιρετικού με μια αναπόδραστη σύγκρουση ανάμεσα στην αυταρχικότητα της χριστιανικής δογματικής θεολογίας και της ελευθερίας της επιστημονικής σκέψης είναι πασιφανής στο εξώφυλλο μιας πρόσφατης, κάπως μυθιστορηματικής αφήγησης της ζωής και του άγριου θανάτου του Μπρούνο, στο βιβλίο The Pope and the Heretic: The true Story of Giordano Bruno, the Man Who Dared to Defy the Roman Inquisition (2002) του Michael White. Η διαφημιστική δήλωση στο εξώφυλλο υπόσχεται

τη συνταρακτική ιστορία ενός από τους πλέον ενδιαφέροντες και ωστόσο λίγο γνωστούς φυσικούς φιλοσόφους – ενός δομινικανού ιερέα του δέκατου έκτου αιώνα του οποίου οι ριζοσπαστικές θεωρίες επηρέασαν ορισμένους από τους μεγαλύτερους στοχαστές του δυτικού πολιτισμού – του πρώτου μάρτυρα χάριν της επιστήμης στον κόσμο … Οι προσπάθειες της Ιεράς Εξετάσεως να εξαλείψουν τον Μπρούνο απέτυχαν, καθόσον η φιλοσοφία του και επίδρασή του απλώνονταν: ο Γαλιλαίος, ο Ισαάκ Νεύτων, ο Κρίστιαν Χόυχενς [Christian Huygens] και ο Γκότφριντ Λάιμπνιτς [Gottfried Leibniz], όλοι αυτοί εκκίνησαν από τις ιδέες του … ήταν ένας μάρτυρας χάριν της ελεύθερης σκέψης. [9]

Βλέπουμε και πάλι την υπόρρητη λογική: ο Μπρούνο ήταν ένας καινοτόμος φυσικός φιλόσοφος˙ εκτελέστηκε από την εκκλησία για τις ιδέες του, οι οποίες εντέλει σχημάτισαν μια βάση για τη νεωτερική επιστήμη˙ άρα, η εκκλησία τον σκότωσε για να περιορίσει την ελεύθερη ανάπτυξη των επιστημονικών ιδεών. Πως αυτός ο αποσχηματισμένος μοναχός και αμετανόητος αιρετικός που αρνήθηκε το δόγμα της Αγίας Τριάδας – το κλειδί της καθολικής διδασκαλίας για τη λύτρωση και την αιώνια ζωή – καθίσταται «ο πρώτος μάρτυρας χάριν της επιστήμης στον κόσμο»;

Μέρος της απάντησης στην ερώτηση αυτή βρίσκεται στους σκοπούς της ιστοριογραφίας του δέκατου ένατου αιώνα. Για ποικίλους λόγους, οι μετά τον Διαφωτισμό ιστοριογράφοι επιζήτησαν να εξυψώσουν τον Μπρούνο ως υποδειγματική μορφή στην πάλη της ελεύθερης σκέψης ενάντια στην περιοριστική εξουσία της αριστοκρατικής διακυβέρνησης που την υποστήριζε η θρησκευτική ορθοδοξία. Ήδη στον δέκατο όγδοο αιώνα, συγγραφείς τοποθετούσαν την κοσμολογία του Μπρούνο στην επίσημη, κατά τον κανόνα, ανάπτυξη της δυτικής σκέψης, και στη διάρκεια του δέκατο ένατου αιώνα η θέση του στην ιστορία της επιστήμης διασφαλίστηκε από τόσο ευρέως διαβασμένους συγγραφείς όπως ο Ουίλιαμ Γουίγουελ, ο Τζον Τίνταλ, και ο Χένρι Φέρφιλντ Όσμπορν [Henry Fairfield Osborn]. [10] Το τελευταίο τέταρτο του αιώνα αυτή η προπαγανδιστική παρώθηση τροφοδότησε τις εγκόσμιες και νεωτεριστικές φιλοδοξίες της ιταλικής ενοποίησης που έγιναν περίοπτες στην επιτυχή διεθνή προσπάθεια να εγείρει ένα άγαλμα για τον μάρτυρα στο σημείο του δια πυράς θανάτου του. Ως εξεγερμένος ενάντια στην κρατική τυραννία, ο Μπρούνο συνέβαλλε τα μάλα στη διάρκεια αγώνων ενάντια στον ολοκληρωτισμό που σημάδεψαν και μεγάλο μέρος του εικοστού αιώνα. [11] Αλλά οι προκαταλήψεις και ο οπορτουνισμός της ιστοριογραφίας δεν συμβάλλουν πολύ στην εξήγηση του γεγονότος ότι, ήδη κατά τον δέκατο έβδομο αιώνα, ο Μπρούνο είχε γίνει έμβλημα για την ελευθερία της φιλοσοφίας, ιδίως της φυσικής φιλοσοφίας, βαθιά χαραγμένος στην αφήγηση της ανάδυσης της νέας επιστήμης από τους ίδιους εκείνους ανθρώπους που ανέλαβαν να πραγματώσουν την Επαναστατική Επανάσταση.

Ο δυσανάλογος ρόλος του Γαλιλαίου και ο θρίαμβος της ηλιοκεντρικής κοσμολογίας, που είναι ευλόγως η πιο θεαματική και εμβληματική εκδήλωση της νέας επιστήμης, διασφάλισε τη θέση του Μπρούνο ως ένα μαρτυρικού, οραματικού προδρόμου του αγώνα που έδωσε ο ίδιος ο Γαλιλαίος για να απελευθερώσει τη φιλοσοφία από τους περιορισμούς της δογματικής θεολογίας στην Καθολική Ιταλία. Ο Φόλκερ Ρέμεντ (Volker Remmert) έχει υποστηρίξει πειστικά ότι η τεχνολογία της παραγωγής βιβλίων διευκόλυνε αυτό που ο ίδιος και ο Ουίλιαμ Μπ. Άσγουορθ (William B. Ashworth) έχουν περιγράψει ως ιδεολογικό πόλεμο που διεξήχθη μέσα από τις προμετωπίδες και τις εικονογραφήσεις στις πρώτες σελίδες στις κοσμολογικές πραγματείες του δέκατου έβδομου αιώνα, ο οποίος πόλεμος τοποθετούσε τον Γαλιλαίο ως το «καθοριστικό έμβλημα της Κοπερνίκειας Επανάστασης, εάν όχι όλης της Επιστημονικής Επανάστασης». [12]  Κατά μία έννοια, λοιπόν, ο Γαλιλαίος εκών άκων, και προφανώς ανυποψίαστα, προσέφερε στον Μπρούνο προβολή στο ιστορικό μητρώο. Αλλά αυτό που δείχνει πιο εμβριθώς ότι οι συγκαιρινοί του Γαλιλαίου ήδη θεωρούσαν τον Μπρούνο επιστήμονα στοχαστή, και όχι απλώς θρησκευτικό αιρετικό, ήταν η κριτική που άσκησε ο Γιοχάννες Κέπλερ στον Γαλιλαίο για το ότι δεν μπόρεσε να εξάρει τον συντοπίτη του ως προάγγελο της Κοπερνίκειας κοσμολογίας. Τούτο υπονομεύει τον ισχυρισμό ότι η κοσμολογία του Μπρούνο μπορεί να απορριφθεί ως τα διόλου επιστημονικά παραμιλητά ενός θεωρησιακού φιλοσόφου που γύρευε υποστήριξη για μια μεταρρύθμιση της θρησκείας και διώχθηκε δεόντως για τα εγχειρήματά του. [13] Στο φως της αντίληψης του Κέπλερ για τον Μπρούνο ως νομιμοποιημένο συμμέτοχο στη φυσική – φιλοσοφική συζήτηση, είναι κατανοητό ότι οι ιστορικοί της επιστήμης έμελλε να τον συμπεριλάβουν στην ιστορία της επιστήμης και να πλαισιώσουν την σύγκρουση του Γαλιλαίου με τον καρδινάλιο Ροβέρτο Βιλλαρμίνο (που πρωταγωνίστησε στην καταδίκη του Μπρούνο) μιλώντας για το «φάντασμα του Τζορντάνο Μπρούνο». Συνακόλουθα, ο δια πυράς θάνατος του Μπρούνο στάθηκε παράδειγμα για την εχθρότητα της Ιεράς Εξετάσεως προς τις φιλοσοφικές αξιώσεις που είχαν σοβαρές θεολογικές επιπτώσεις για τον πυρήνα του καθολικού δόγματος όπως ορίστηκε στη Σύνοδο του Τρέντο. [14] Από την άποψη αυτή, ο Μερκάτι είχε δίκιο˙ η εκκλησία βρισκόταν εντός του νομίμου δικαιώματός της να καταδικάσει τον Μπρούνο για ορισμένες φιλοσοφικές απόψεις καθώς και για περισσότερο φανερές αντιτριαδικές και άλλες θεολογικές αιρέσεις. Αλλά αυτό μας γυρίζει και πάλι στο αρχικό ερώτημα: κάηκε ζωντανός ο Τζορντάνο Μπρούνο εξαιτίας του ότι αποδέχτηκε τον κοπερνικισμό και της συνηγορίας υπέρ ενός απεριόριστου σύμπαντος;

Τούτη η ερώτηση έχει δύο πτυχές, και είναι εμφανές ότι στο πρώτο μέρος η απάντηση είναι «όχι». Η Καθολική Εκκλησία δεν επέβαλλε έλεγχο σκέψης στους αστρονόμους, και ακόμα και ο Γαλιλαίος ήταν ελεύθερος να πιστεύει αυτό που ήθελε σχετικά με τη θέση και τη κίνηση της γης, όσο δεν δίδασκε την κοπερνίκεια υπόθεση ως αλήθεια που δεν έβρισκε στήριξη στην Αγία Γραφή. Μολοντούτο, το δεύτερο μέρος της ερώτησης συσκοτίζεται από την τεκμηρίωση που διασώζεται από τη δίκη του Μπρούνο, τις ανακρίσεις από τη μεριά της Βενετικής και Ρωμαϊκής Ιεράς Εξετάσεως, που αποκαλύπτει μια επίμονη ανησυχία εκ μέρους των ιεροεξεταστών του Μπρούνο σχετικά με την ιδέα του ότι ενδέχεται να υπάρχουν αρίφνητοι, κατοικημένοι, όμοιοι με τη γη κόσμοι σε ένα σύμπαν καμωμένο από τις απεριόριστες δυνάμεις και την απεριόριστη εμβέλεια του Θεού. Ως τερτίπι φιλοσοφικών θεωρήσεων, η πληθύς κόσμων μικρή επίπτωση είχε στους μετά το Τρέντο θεολόγους˙ ως αλήθεια, ωστόσο, θα υπονόμευε την κεντρική διδασκαλία της χριστιανικής πίστεως. Σύμφωνα με τη βιβλική θεολογία, οι άνθρωποι είναι μοναδικά δημιουργήματα, πλασμένα κατ’ εικόνα του Θεού και τοποθετημένα στη γη που δημιουργήθηκε ex nihilo. Επιπλέον, η Καινή Διαθήκη διδάσκει ότι ο Χριστός πρόσφερε στους ανθρώπους τη λύτρωση από το προπατορικό αμάρτημα του Αδάμ˙ εάν ο Μπρούνο είχε δίκιο και υπήρχαν και άλλοι κόσμοι, το φάσμα άλλων δημιουργιών με άλλους Αδάμ και άλλους ανθρώπους θα αποδυνάμωνε τη μοναδικότητα της ανθρώπινης σωτηρίας και την ελπίδα της ανάστασης και αιώνιας ζωής πάνω στην οποία ήταν θεμελιωμένη η ανθρώπινη πίστη. Το κατά πόσον οι εμμένουσες ερωτήσεις σχετικά με τις κοσμολογικές προτάσεις του Μπρούνο εμφανίστηκαν στην τελική διαβούλευση και καταδίκη του αιρετικού παραμένει και θα παραμείνει άγνωστο, εκτός και εάν έρθουν στο φως τα πραγματικά αρχεία των τελευταίων μηνών του Μπρούνο που ως φαίνεται εξαφανίστηκαν την επαύριον της αποτυχημένης κατάκτησης της Ευρώπης από τον Ναπολέοντα. Μολοντούτο παραμένει γεγονός ότι τα κοσμολογικά ζητήματα, κυρίως η πληθύς κόσμων, ήσαν μια αναγνωρίσιμη ανησυχία σε όλη τη διαδικασία και εμφανίζονται στο συνοπτικό ντοκουμέντο: ο Μπρούνο ρωτήθηκε επανειλημμένα για τα ζητήματα αυτά, και εμφανώς αρνήθηκε να τα αποκηρύξει τελικά. [15] Άρα λοιπόν, ο Μπρούνο πιθανόν κάηκε ζωντανός επειδή διατήρησε αποφασιστικά μια σειρά αιρέσεις, ανάμεσα στις οποίες η διδασκαλία του για την πληθύ κόσμων ήταν δεσπόζουσα αν και όχι η μοναδική. Αλλά ήταν άραγε αυτό επιστημονικό ζήτημα – ύλη για φιλοσόφους – ή θρησκευτικό δόγμα που συνιστούσε ένα σοβαρό ρήγμα στο γράμμα της πνευματικής λύτρωσης, της εκκλησιαστικής διδασκαλίας, και ολόκληρων αιώνων καθολικής παράδοσης;

Σημερινοί ιστορικοί κοιτάζουν με σχετική απαξία τις κατά τον δέκατο ένατο και εικοστό αιώνα προσπάθειες να ερμηνευτεί το παρελθόν με όρους αυστηρά καθορισμένων σύγχρονων κατηγοριών, όπως εκείνες που διέκριναν τις επιστημονικές θεωρήσεις του Μπρούνο από την εκ μέρους του σύλληψη θρησκευτικών αληθειών. Οφείλουμε να δούμε πέρα από την κατασκευή του μύθου του Τζορντάνο Μπρούνο ως μοραλιστικού τόπου στον θριαμβευτικό αγώνα ανάμεσα στην ελευθερία της επιστημονικής έρευνας και των φραγμών της συμμόρφωσης με το νεκρό γράμμα της θρησκευτικής αποκαλύψεως. Τον καιρό του Μπρούνο, μάλιστα στα ίδια του τα γραπτά, η θεολογία και η φιλοσοφία ήταν ένα και το αυτό, αξεχώριστες. Το δήλωσε αυτό μεστά στην προλογική του επιστολή με το οποίο αφιερώνει το πόνημά του Η Καβάλα του Πήγασου (1585) στον φανταστικό Επίσκοπο του Καζαμαρτσιάνο: «Δεν γνωρίζω εάν είστε θεολόγος, φιλόσοφος, η καβαλιστής – αλλά στα σίγουρα ξέρω ότι είστε όλα αυτά συνάμα … Και συνεπώς, ιδού για σας – καβάλα, θεολογία και φιλοσοφία, μια καβάλα της θεολογικής φιλοσοφίας, μια φιλοσοφία της καβαλιστικής θεολογίας, μια θεολογία της φιλοσοφικής καβάλα». [16] Σαφώς ο Μπρούνο πίστευε ότι το έργο του ήταν σύνολο των τριών και ήταν ατελές εάν ερμηνευόταν ως ένα από τα τρία ξεχωριστά˙ έγραφε ως φιλόσοφος αλλά θεωρούσε τον εαυτό του Καθηγητή της Ιεράς Θεολογίας. [17]  Το αποτέλεσμα ήταν, όπως τόνισε ο Μερκάτι, ότι «Εκκλησία μπορούσε να παρέμβει, ήταν υποχρεωμένη να παρέμβει, και όντως παρενέβη» – και κάνοντας το αυτό κυκλοφόρησε μια ξεκάθαρη προειδοποίηση προς εκείνους που θα εφάρμοζαν την «πυθαγόρεια» φυσική φιλοσοφία ως όπλο ενάντια στη εγκεκριμένη χριστιανική πίστη˙ το «πυθαγόρεια» ήταν η ονομασία που δόθηκε στην ηλιοκεντρική υπόθεση από κάποια μέλη των εκκλησιαστικών κύκλων. [18] Η συσχέτιση των ιδεών του Κοπέρνικου με την αρχαία κοσμολογία του Πυθαγόρα περί κεντρικής εστίας φωτιάς ήταν κάτι περισσότερο από μια απόρριψη της αρχαιότητας του ηλιοκεντρισμού˙ ήταν ιδιαζόντως καταδικαστική, καθόσον υπέβαλλε και άλλες αιρέσεις από κοινού, όπως την πυθαγόρεια πίστη στη μετεμψύχωση. Τέτοιες διδασκαλίες δεν μπορούσαν να είναι ανεκτές στη Ρώμη μετά τη Σύνοδο του Τρέντο.     

   

Σημειώσεις

1. Michael White, The Pope and the Heretic: The true Story of Giordano Bruno, the Man Who Dared to Defy the Roman Inquisition (HarperCollins, Νέα Υόρκη, 2002), σ. 3. Giordano Bruno, The Ash Wednesday Supper: La Cena de le ceneri, επ. και μτφρ. Edward A. Gosselin και Lawrence S. Lerner (Shoestring Press, Χάμντεν, Κονέκτικατ, 1977) σσ. 11 – 12.

2. Adrew Dickson White, The Warfare of Science (D. Appleton, Νέα Υόρκη, 1876). Βλέπε επίσης, John William Draper, History of the Conflict between Religion and Science (D. Appleton, Νέα Υόρκη, 1874), σσ. 178 – 80.

3. Για τον ρόλο του White και του Draper στις συζητήσεις για την εχθρότητα των χριστιανικών εκκλησιών και της θεολογίας προς τις επιστήμες, βλέπε David C. Lindberg, “Science and  Early Church” εις God and Nature: Historical Essays on the Encounter between Christianity and Science, επ. David C. Lindberg και Ronald L. Numbers (University of California Press, Μπέρκλεϊ 1986), σσ. 19 – 48, ιδίως 19 – 22˙ βλέπε επίσης την εισαγωγή των επιμελητών, ιδίως σσ. 1 – 4.

4. Hugh Kearney, Science and Change 1500 – 1700 (McGraw – Hill, Νέα Υόρκη 1971), σ. 106.

5. Βλέπε, π.χ., W.P.D. Wightman, Science in a Renaissance Society (Hutchinson, Λονδίνο, 1972) σσ. 127 – 28.

6. Εδώ η άποψη του Angelo Mercati, IL Sommario del Processo di Giordano Bruno, con Appendice di Documenti sull’ Eresia e l’ Inquisizione a Modena nel Secolo XVI (Biblioteca Apostolica Vaticana, Πόλη του Βατικανού, 1942), όπως τη συνόψισε η Frances Yates, Giordano Bruno and the Hermetic Tradition (University of Chicago Press, Σικάγο,1964), σ. 354. Την άποψη αυτή εξακολουθεί να υποστηρίζει ο Richard Olson στο Science and Religion 1450 – 1900: From Copernicus to Darwin (Greenwood Press, Γουέστπορτ, Κονέκτικατ, 2004), 58.

7. Ο Ramon G. Mendoza στο The Acentric Labyrinth: Giordano Bruno’s Prelude to Contemporary Cosmology (Element Books, Σάφτσμπουρι, Ντόρσετ, 1995), σσ. 52 – 53, χαρακτηρίζει τον Mercati μέλος της Παπικής Κουρίας, ο οποίος ήθελε να αποχαρακτηρίσει το συνοπτικό ντοκουμέντο προκειμένου «να απαλλάξει τον Πάπα και την Ιερά Εξέταση της Ρώμης από την ευθύνη για την δίκη και την εκτέλεσή του Giordano Bruno».

8. William Bynum, “The Great Chain of Beings” εις The History of Science and Religion in the Western Tradition: An Encyclopedia, Gary B. Ferngren (Garland, Νέα Υόρκη, 2000), σσ. 444 – 446.

9. White, Pope and the Heretic, εξώφυλλο

10. Hillary Gatti, “The Natural Philosophy of Giordano Bruno”, Midwest Studies in Philosophy 26 (2002), σσ. 121 – 23, και Karen Silvia de Leon – Jones, Giordano Bruno and the Kabbalah: Prophets, Magicians, and Rabbis (University of Nebraska Press, Λίνκολν, 1997), σσ. 2 – 5, όπου δίδονται έξοχες επισκοπήσεις σχετικά με τις τύχες του Μπρούνο στην ευρωπαϊκή φιλοσοφική παράδοση.

11. Το θεατρικό έργο Galileo του Bertolt Brecht σαφώς ορίζει τον Ιταλό αστρονόμο ως ερευνητή της αλήθειας που φιμώθηκε από τους λογοκριτές ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος και τον Μπρούνο ως προάγγελό του. Βλέπε Bertolt Brecht, Galileo , επ. Eric Bentley, μτφρ. Charles Laughton (Grove Press, Νέα Υόρκη, 1966), σσ. 62 – 63.

12. Volker R. Remmert, “Docet parva picture, quod multae scripturae non dicunt: Frontispieces, Their Functions, and Their Audiences in Seventeenth – Century Mathematical Sciences”, εις Transmitting Knowledge: Words, Images, and Instruments in Early Modern Europe, επ. Sachiko Kusukawa και Ian Maclean (Oxford University Press, Οξφόρδη, 2006), σσ. 239 – 70 ιδίως 250 – 56. Οι διοράσεις του Remmert βασίζονται σε υλικό παρουσιασμένο από τον William B. Ashworth, Jr., σε ποικίλες δημόσιες ομιλίες και δημοσιοποιημένο στο “Divine Reflections and Profane Refractions: Images of a Scientific Impasse in 17^th Century Italy”εις Gianlorenzo Bernini: New Aspects of His Art and Thought, επ. Irving Lavin (Pennsylvania State University Press, Γιουνιβέρσιτι Παρκ, 1985), σσ. 179 – 207. “Allegorical Astronomy: Baroque Scientists Encoded Their Most Dangerous Opinions Art”, The Sciences 25 (1985)˙ και ένα βιβλίο που αναμένεται να εκδοθεί, Emblematic Imagery of the Scientific Revolution.     

13. Για το σχόλιο του Kepler, βλέπε Hillary Gatti, Giordano Bruno and Renaissance Science (Cornell University Press, Ίθακα, Νέα Υόρκη, 1999), σ. 56.

14. Ludovico Geymonant, Galileo Galilei: A Biography and Inquiry into His Philosophy of Science, μτφρ. Stillman Drake (McGraw Hill, Νέα Υόρκη, 1965), σ. 60. Βλέπε επίσης Giorgio De Santillana, The Crime of Galileo (University of Chicago Press, Σικάγο, 1956) σ. 26˙ και Howard Margolis, It Started with Copernicus: How Turning The World Inside Out Led to Scientific Revolution (McGraw Hill, Νέα Υόρκη, 2002), σ. 149. Η αντίληψη περί «φαντάσματος» του Giordano Bruno είναι έκδηλη στον τίτλο του άρθρου εκλαϊκευμένης επιστήμης των Lawrence S. Lerner και Edward A. Gosselin, “Galileo and the Specter of Giordano Bruno”, Scientific American 255, no. 5 (1986), σσ. 126 – 33.

15. Το συνοπτικό ντοκουμέντο από τη δίκη του Bruno ενώπιον της Ιεράς Εξετάσεως (Sommario del processo, Ρώμη, 1 Μαρτίου 1598) δημοσιεύτηκε ως ντοκουμέντο 51 εις Luigi Firpo, Il Processo di Giordano Bruno (Salerno Editrice, Ρώμη, 1993), σσ. 247 – 304.

16. Giordano Bruno, The Cabala of Pegasus, μτφρ. Sidney L. Sondergard και Madison U. Sowell (Yale University Press, Νιου Χέιβεν, Κονέκτικατ, 2002), σ. 6.

17. Ο.π., xvii: Ο Bruno χαρακτηρίζει τον εαυτό του sacrae theologiae professor όταν παρουσιάζεται στην Ακαδημία της Γενεύης στα 1579.

18. Αυτή η άποψη, κριτική προς την αποτυχία της θετιστικής ιστοριογραφίας να συλλάβει την ενότητα του διανοητικού προγράμματος του Bruno, εκφράστηκε με σαφήνεια από την Gatti στο “Natural Philosophy of Giordano Bruno”σ. 118, και από την De Leon – Jones, Giordano Bruno and the Kabbalah, σ. 5. Βλέπε επίσης Yates, Giordano Bruno, σ. 366˙ και Dorothea Waley Singer, Giordano Bruno: His Life and Thought, with Annotated Translation of His Work On the Infinite Universe and Words (Schuman, Νέα Υόρκη, 1950), σ. 165.

Ο Jole Shackelford διδάσκει στο Πρόγραμμα Ιστορίας της Ιατρικής και Βιολογικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα. Ειδήμων στις κοινωνικές και διανοητικές αποκρίσεις στις περί χημείας, ιατρικής, και θρησκείας ιδέες των οπαδών του Παράκελσου, είναι ο συγγραφέας του A Philosophical Path for Paracelsian Medicine: The Ideas, Intellectual Context, and Influence of Petrus Severinus (1540/2 – 1602) που έλαβε το Βραβείο Urdang από το Αμερικανικό Ινστιτούτο Ιστορίας της Φαρμακευτικής.

 

 

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Προσοχή! Χωρίς όνομα ή κάποιο ψευδώνυμο δεν γίνεται δημοσίευση σχολίου. Επίσης δεν πρέπει να είναι υβριστικό και άσχετο με το θέμα του άρθρου.