Το προφητικό βιβλίο της Π.Δ. «Ιωνάς». Ονομασία, περιεχόμενο, άποψη των ερευνητών κ.λ.π.

 ένα βιβλίο σκάνδαλο για τους Εβραίους εθνικιστές ή περί παγκοσμιότητας του Θεού

 

Ο ΠΡΟΦΗΤΗΣ – ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Το βιβλίο «Ιωνάς», που στα ελληνικά σημαίνει περιστερά, πήρε την ονομασία του από τον προφήτη Ιωνά, τις περιπέτειες και την δράση τού οποίου περιλαμβάνει· διαφοροποιείται από τα υπόλοιπα προφητικά βιβλία, γιατί δεν αποτελεί συλλογή προφητειών του, αλλά αφήγηση ενός επεισοδίου τής ζωής τού ομώνυμου προφήτη· στην ουσία δηλαδή για να ακριβολογούμε δεν είναι βιβλίο τού Ιωνά, αλλά έργο για τον Ιωνά...

Αν και το περιεχόμενο τού βιβλίου διαφέρει κατά πολύ των υπολοίπων προφητικών, η κατάταξή του εν τούτοις στα προφητικά δικαιολογείται πλήρως, διότι οι περιπέτειες τού προφήτη είναι εξίσου διδακτικές, όσο και το κήρυγμά του, και φορείς τής θείας αποκάλυψης όσο και οι διδασκαλίες του.

Όσον αφορά τώρα το πρόσωπο τού Ιωνά, παίρνουμε διάφορες πληροφορίες γι’ αυτό από το ίδιο το βιβλίο· πληροφορούμαστε λοιπόν πως ήταν γιος τού Αμαθί και στάλθηκε από τον Θεό στην πρωτεύουσα των Ασσυρίων Νινευή για να κηρύξει την επικείμενη καταστροφή της. Περισσότερα για τον προφήτη Ιωνά δεν γνωρίζουμε, αφού το ομώνυμο βιβλίο δεν αναφέρει κάτι επιπλέον. Ότι ο Ιωνάς ταυτίζεται με τον ομώνυμο προφήτη που έζησε κατά τον 8^ο αιώνα και προφήτευσε τις επιτυχίες τού βασιλιά τού Βορείου Βασιλείου (Ισραήλ) δεν είναι βέβαιο, είναι όμως πολύ πιθανό.

Οι χρόνοι τής δράσης τού προφήτη μπορούν να καθοριστούν από την συνταύτιση του ή όχι, με τον ομώνυμο προφήτη, επί Ιεροβοάμ Β΄(784 – 744 π.Χ.). Αν λοιπόν δεχτούμε την συνταύτιση, τότε παίρνουμε κάποιες πληροφορίες γι’ αυτόν από το βιβλίο Δ΄Βασιλειών, το οποίο λέει τα εξής: «αποκατέστησε (σ.σ. εννοεί τον Ιεροβοάμ Β΄) τα όρια τού βασιλείου τού Ισραήλ από την είσοδο τής Χαμάθ ως τη Νεκρά Θάλασσα, σύμφωνα με το λόγο τού Κυρίου, του Θεού τού Ισραήλ, που τον είχε αναγγείλει ο δούλος του ο Ιωνάς, γιος τού Αμαθί, και προφήτης από τη Γαθ - Χέφερ» Δ΄Βασιλειών 14:25.

Τα συμπεράσματα λοιπόν, τα οποία εξάγονται από το παραπάνω αγιογραφικό χωρίο, είναι, πως ο Ιωνάς έδρασε στο Βόρειο Βασίλειο (Ισραήλ), γεννήθηκε στη Γαθ – Χέφερ, πόλη της Γαλιλαίας πλησίον της Ναζαρέτ και άρχισε την προφητική του δράση πριν ή κατά τους πρώτους χρόνους του Ιεροβοάμ Β΄. Συνεπώς ο Ιωνάς του βιβλίου μας, αν βέβαια είναι το ίδιο πρόσωπο με τον ομώνυμο προφήτη του Δ΄Βασιλειών 14:25, πρέπει να θεωρείται ο αρχαιότερος προφήτης, του οποίου η δράση περιγράφεται σε αυτοτελές (ανώνυμο) έργο. Εάν ο Ιωνάς του βιβλίου δεν ταυτίζεται με τον ομώνυμο επί Ιεροβοάμ Β΄ προφήτη, τότε η δράση του πρέπει να έλαβε χώρα κατά τους χρόνους πριν από την άλωση της πρωτεύουσας του ασσυριακού κράτους Νινευή και την κατάλυση της αυτοκρατορίας των Ασσυρίων από τους Βαβυλωνίους το 612 π.Χ.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ – ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ

Όπως έχουμε ήδη πει, το βιβλίο του Ιωνά διαφέρει από τα υπόλοιπα προφητικά βιβλία της Π.Δ., γιατί το περιεχόμενό του δεν αναφέρεται στην διδασκαλία, αλλά στις περιπέτειες τού προφήτη. Αναλυτικότερα το περιεχόμενο των τεσσάρων (4) κεφαλαίων του βιβλίου έχει ως εξής.

Ο Θεός στέλνει τον προφήτη Ιωνά στην πρωτεύουσα των Ασσυρίων Νινευή για να ελέγξει αυτή για τις αμαρτίες της και να κηρύξει την επερχόμενη καταστροφή. Ο Ιωνάς όμως δείχνει απρόθυμος για το έργο που του ανατέθηκε και αποφασίζει να πάει διά θαλάσσης στην πόλη Θαρσίς, που πιστεύεται πως ήταν στην Ισπανία. Βλέπουμε δηλαδή τον Ιωνά, να διαλέγει εντελώς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτή που του είχε πει ο Θεός. Ενώ βρίσκεται καθ’ οδόν, ξεσπά τρικυμία, η οποία παρά τις προσευχές των επιβατών και την απόρριψη εν συνεχεία του φορτίου του πλοίου στη θάλασσα, εξακολουθεί, μέχρις ότου ο Ιωνάς, τον οποίον ο κλήρος υποδεικνύει ως αιτία της τρικυμίας, ριφθεί στη θάλασσα. Εκείνη τη στιγμή ένα μεγάλο κήτος τον καταπίνει, στην κοιλιά του οποίου παραμένει για τρία ημερόνυχτα. Μετά από ειλικρινή μετάνοια και θερμή προσευχή, εκβάλλεται από το κήτος σε κάποια ακτή της Παλαιστίνης.

Εκεί για δεύτερη φορά διατάσσεται από τον Θεό να πορευτεί στη Νινευή· πράγματι μεταβαίνει εκεί και προειδοποιεί τον λαό της για την επερχόμενη συμφορά. Στη συνέχεια εγκαθίσταται σε ένα λόφο κοντά στη Νινευή, περιμένοντας να δει την καταστροφή. Όμως, ο βασιλιάς της πόλης και ο λαός της μετανοούν ειλικρινά και τελικά σώζονται αφού ο Θεός τους συγχωρεί. Απογοητευμένος ο Ιωνάς από αυτή την εξέλιξη, διαμαρτύρεται στον Θεό για την ευσπλαχνία που έδειξε στους κατοίκους της ειδωλολατρικής Νινευής, διδάσκεται όμως από μια κολοκυθιά που ξεράθηκε, η οποία του παρείχε σκιά μέχρι τότε από τον καυτό ήλιο, για το μέτρο της κρίσης και της αγάπης του Θεού για όλα τα πλάσματά του.

Οι βασικότερες διδασκαλίες, τις οποίες θέλει να τονίσει όχι ο προφήτης Ιωνάς, ο οποίος αποτελεί το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα εμμονής στη πίστη για αποκλειστικότητα των Ιουδαίων, αλλά ο συγγραφέας του βιβλίου, είναι οι περί παγκοσμιότητας και αγάπης του Θεού, αλλά και αυτές περί μετάνοιας και συγγνώμης.

Η διδασκαλία περί της παγκοσμιότητας του Θεού, κάνει θρύψαλα την άλλη στενή αντίληψη περί του Γιαχβέ ως Θεού μόνο του Ισραήλ, γιατί διδάσκει, ότι ο ίδιος Θεός είναι και Θεός του ειδωλολατρικού κόσμου, για την σωτηρία του οποίου ενδιαφέρεται κινούμενος από αγάπη και μόνο. Κατά συνέπεια ο Θεός δεν περιορίζει την αγάπη του στο Ισραήλ, αλλά την επεκτείνει και στους εχθρούς του ακόμα, τους ειδωλολάτρες, τις προσευχές των οποίων εισακούει. Διδάσκει ακόμα ο συγγραφέας την αξία που έχει η μετάνοια και τα αποτελέσματα της ειλικρινούς επιστροφής, η οποία εξασφαλίζει σε όλους τη συγγνώμη και τη σωτηρία. Βασική σημασία σε όλο το σωτηριολογικό προφητικό σχήμα έχει η ιεραποστολική δράση, την οποία οφείλει να αναπτύξει ο Ισραήλ, εγκαταλείποντας την απομόνωσή του. Πρέπει να πάψει πλέον να θεωρεί τους ειδωλολάτρες ως εχθρούς του αλλά και του Θεού, και να τους αισθανθεί ως πλανημένα παιδιά, για τα οποία ο Θεός δεν παύει να δείχνει ενδιαφέρον.

ΕΝΟΤΗΤΑ – ΣΥΝΘΕΣΗ – ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Οι προσπάθειες μερικών ερευνητών να βρουν γνήσιους πυρήνες, να ανακαλύψουν αρχικές και μεταγενέστερες πηγές και να χωρίσουν σε επί μέρους ενότητες το βιβλίο, δεν έγιναν αποδεκτές από την πλειοψηφία των ειδικών. Το μόνο βέβαιο επί του προκειμένου είναι, ότι εκτός από ορισμένες μεταγενέστερες γλώσσες (π.χ. αραμαϊκά), ξένος προς το κείμενο είναι και ο ψαλμός του κεφαλαίου 2, γιατί πρόκειται περί ευχαριστήριας ωδής για την σωτηρία από τον θάνατο· κανονικά λόγω της πλοκής της διήγησης θα απαιτούνταν ο ψαλμός να είναι θρηνώδης. Πρόκειται συνεπώς για μεταγενέστερη προσθήκη, η οποία έχει ληφθεί από κάποια συλλογή ψαλμών και έχει τεθεί από τον τελευταίο συντάκτη του έργου στην κατά τη γνώμη του καταλληλότερη θέση.

Όσον αφορά τη σύνθεση του έργου πιθανολογείται πως ακολούθησε τα εξής στάδια. Αρχικά στην προφορική παράδοση κυκλοφορούσε κάποια διήγηση για την αποστολή τού προφήτη Ιωνά στη Νινευή και του μηνύματος που αυτός μετέφερε στους κατοίκους αυτής. Με την πάροδο του χρόνου τα καθαρά προφητικά μέρη της διήγησης αντικαταστάθηκαν, όπως ήταν φυσικό, με εντυπωσιακά εξωτερικά στοιχεία που είχαν δημώδη χαρακτήρα. Στη συνέχεια η παράδοση αυτή καταγράφτηκε σε βιβλίο από κάποιον ανώνυμο συγγραφέα, ο οποίος και εξέφρασε αντίθετες ιδέες προς τις αντιλήψεις τις οποίες εκπροσωπούσε ο Ιωνάς, που όμως απαιτούσε η εποχή του συγγραφέα.

Αν λοιπόν η σύνθεση του έργου ακολούθησε την παραπάνω πορεία και το παρόν βιβλίο ανήκει στη μεταγενέστερη περίοδο, τότε το πρόβλημα της χρονολόγησής του, βρίσκει την λύση του εκ του ασφαλούς. Γράφτηκε κατά την μεταιχμαλωσιακή εποχή και την περίοδο μεταξύ του τέλους του 5^ου και των αρχών του 4^ου π.Χ. αιώνα, σε εποχή δηλαδή κατά την οποία οι Ιουδαίοι, φοβούμενοι τυχόν αφομοίωση τους από τους Εθνικούς (ειδωλολάτρες), τόνιζαν την αποκλειστικότητα και του Θεού τους αλλά και της φυλής τους. Όμως, όπως έχουμε πει και πιο πάνω το ανά χείρας βιβλίο αναφέρεται στη δράση προφήτη που εργάστηκε σε παλιότερη εποχή.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ

Το βιβλίο τού Ιωνά κατατάσσεται μεταξύ των προφητικών έργων της Π.Δ. και στον κανόνα των Εβραϊκών Γραφών και σε αυτόν της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα (Ο΄), όχι γιατί περιέχει τις προφητείες του, αλλά γιατί διέσωσε την παράδοση γι’ αυτόν. Το περιεχόμενο του με πολλά δημώδη και διδακτικά στοιχεία συνετέλεσε να διατυπωθούν διάφορες υποθέσεις για τον χαρακτήρα του. Η πιο παλιά από αυτές είναι εκείνη, η οποία θεωρεί την ιστορία τού Ιωνά ως αλληγορία και τον προφήτη, τη Νινευή, το κήτος, κ.λ.π. ως σύμβολα του Ισραήλ, του Εθνικού (ειδωλολατρικού) κόσμου, της Βαβυλώνας κ.λ.π.

Σύμφωνα λοιπόν με αυτή, ο Ισραήλ έλαβε εντολή από το Θεό, ασκώντας ιεραποστολική δράση, να φέρει στον Εθνικό κόσμο το φως της αποκάλυψης. Επειδή όμως ο λαός του Γιαχβέ  αρνήθηκε να συμμορφωθεί σε αυτή την εντολή, καταποντίστηκε στη θάλασσα της βαβυλωνιακής αιχμαλωσίας. Όταν όμως – βρισκόμενος στην αιχμαλωσία αυτή – μετανόησε και προσευχήθηκε, σώθηκε, και στάλθηκε για δεύτερη φορά στον Εθνικό κόσμο. Αφού έφερε σε πέρας την αποστολή του, η ψυχή του γέμισε με πίκρα, όταν καθισμένος στο Ναό (= την κολοκυθιά στο βιβλίο), έγινε μάρτυρας της συγχώρεσης των Εθνών από το Θεό.

Η παραπάνω αλληγορική ερμηνεία και η παραπλήσια προς αυτή παραβολική εξήγηση δεν είναι δυνατόν να γίνουν αποδεκτές, γιατί αν και δικαιώνονται μερικώς, από ορισμένα, θαυμαστά και διδακτικά στοιχεία που επικρατούν στο έργο, παραγνωρίζουν όμως τελείως τον ιστορικό χαρακτήρα του βιβλίου.

Απαράδεκτη επίσης πρέπει να θεωρηθεί και η υπόθεση, η οποία δέχεται ότι η διήγηση αυτή του Ιωνά, είναι χαλκευμένος μύθος, με την ενσωμάτωση στον ιστορικό πυρήνα της διήγησης στοιχείων που ελήφθησαν από εξωβιβλικές μυθικές παραστάσεις. Και αυτό γιατί παρά την παρουσία στο βιβλίο κοινών δοξασιών με αυτών του Εθνικού κόσμου, όσο η διήγηση πλησιάζει στο τέλος της διακρίνονται οι υπέροχοι στόχοι αυτής και ο ιδιαίτερος διδακτικός χαρακτήρα της.

Συνεπώς η διήγηση περί τον Ιωνά, πρέπει να θεωρείται πως έχει κατά βάση ιστορικό υπόβαθρο, και ο σκοπός της συγγραφής της ήταν κατ’ εξοχή διδακτικός. Διότι η περιπέτεια του προφήτη καταλήγει στη συγκλονιστική εμπειρία, πως όλοι όσοι μετανοούν για τις αμαρτίες τους δικαιούνται της συγγνώμης του Θεού, με τον απαράβατο όμως όρο πως η μετάνοια αυτή πρέπει να είναι ειλικρινής και όχι υποκριτική. Υπό το φως αυτής της αλήθειας το κατανόησε και η αρχαία Εκκλησία, γι’ αυτό και στις παραστάσεις των κατακομβών η απεικόνιση του Ιωνά συμβολίζει την ανάσταση των νεκρών.

ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ – ΠΑΤΕΡΕΣ

Η Καινή Διαθήκη αναφέρεται στο βιβλίο του Ιωνά στο ευαγγέλιο του Ματθαίου. Είναι το σημείο εκείνο στο οποίο οι Γραμματείς και Φαρισαίοι προσέρχονται στον Ιησού και τον ρωτούν «Διδάσκαλε, θέλουμε να δούμε από σένα ένα θαύμα» και αυτός τους απαντά «Η γενιά η πονηρή και η μοιχαλίδα ζητά θαύμα, και θαύμα δεν θα της δοθεί άλλο παρά του Ιωνά τού προφήτη. Όπως δηλαδή ο Ιωνάς ήταν στην κοιλιά του μεγάλου ψαριού τρεις μέρες και τρεις νύχτες, έτσι θα μείνει και ο Υιός του ανθρώπου στην καρδιά της γης τρεις μέρες και τρεις νύχτες. Οι άνθρωποι της Νινευή θα εγερθούν κατά την κρίση μαζί με τη γενιά αυτή και θα την κρίνουν, γιατί μετανόησαν με το κήρυγμα του Ιωνά, ενώ εδώ πρόκειται για κάτι μεγαλύτερο από τον Ιωνά» 12:38 – 41.

Στους λόγους λοιπόν αυτούς του Χριστού βλέπουμε, πως ο Ιωνάς δεν συμβολίζει την επιστροφή του Ισραήλ από την βαβυλώνια αιχμαλωσία αλλά την τριήμερη παραμονή αυτού στον τάφο και την μετέπειτα ένδοξη Ανάστασή του.

Από τους Πατέρες της Εκκλησίας με το βιβλίο του Ιωνά έχουν ασχοληθεί ο Θεοδώρητος Μοψουεστίας «Ερμηνεία Ιωνά του προφήτη», ο Κύριλλος Αλεξανδρείας «Εξήγηση υπομνηματική εις τον προφήτη Ιωνά» και ο Θεοδώρητος Κύρου «Ερμηνεία εις τον προφήτη Ιωνά». 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Δαμιανός Αθ. Δόικος, «Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην, Μέρος Β΄, Ειδική Εισαγωγή, Τεύχος Γ΄, Προφητικά Βιβλία», Θεσσαλονίκη 1976

2. Η Αγία Γραφή, Ελληνική Βιβλική Εταιρία, Αθήνα

        

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Προσοχή! Χωρίς όνομα ή κάποιο ψευδώνυμο δεν γίνεται δημοσίευση σχολίου. Επίσης δεν πρέπει να είναι υβριστικό και άσχετο με το θέμα του άρθρου.