Οι εκκλησιαστικές, πολιτικές και θεολογικές αντιδράσεις εναντίον τών υπερασπιστών τού δόγματος της Πρώτης Οικουμενικής Συνόδου

 

  

Η Πρώτη Οικουμενική Σύνοδος τής Νίκαιας

Την Ορθόδοξη Πίστη που είχε θριαμβεύσει στην 1^η Οικουμενική Σύνοδο και τη διατύπωση τής διδασκαλίας για την Αγία Τριάδα, όσον αφορά τη θέση που κατέχει σ’ Αυτή το δεύτερο πρόσωπο (Χριστός) Αυτής, η οποία εκπροσωπήθηκε θεολογικά, σύμφωνα με την αποστολική παράδοση και την γενικότερη εκκλησιαστική συνείδηση από τον Μέγα Αθανάσιο, προσπάθησε να αλλοιώσει η συνεχισθείσα αντίδραση από τους αντιπάλους τής διδασκαλίας αυτής...

Οι αντίπαλοι επεδίωκαν, κατά πρώτον μεν να διατηρήσουν το παλιότερο σύστημα της υποταγής στις σχέσεις των προσώπων της Αγίας Τριάδας, δηλαδή ο Υιός κατώτερος από τον Πατέρα και το Πνεύμα κατώτερο του Υιού, το οποίο ήταν γνωστό την εποχή εκείνη και ως Subordinatio· το σύστημα αυτό τελούσε κάτω από την επίδραση της νεοπλατωνικής σκέψης, η οποία πρέσβευε πως το Απόλυτο Όν (Θεός) δεν μπορεί να προσεγγίσει τον κόσμο, παρά μόνο με άλλα κατώτερα σε σχέση με Αυτό θεία όντα. Κατά δεύτερον προσπάθησαν να διαφυλάξουν την αυτονομία του Υιού – Λόγου (Χριστού), διατυπώνοντας σαφέστερα τη διδασκαλία για την αυτονομία αυτή, η οποία αυτονομία κατ’ αυτούς καταργούνταν από τον Μέγα Αθανάσιο, αφού εκλάμβαναν πως ο όρος «ομοούσιος» συνταυτίζει κατά πολύ τον Πατέρα με τον Υιό συναιρώντας έτσι τα δύο αυτό πρόσωπα σε «ένα ον», δηλαδή πως υποκρύπτει δήθεν Σαβελλιανισμό. Ο Σαβελλιανισμός υποστήριζε πως ο Θεός εμφανίζεται με τρεις τρόπους. Ως Πατέρας στην Παλαιά Διαθήκη, ως Υιός στην Καινή Διαθήκη και ως Άγιο Πνεύμα στην Εκκλησία.

Ένας από τους εξέχοντες αντιπάλους της πίστεως της Νίκαιας ήταν και ο Ευσέβιος Νικομηδείας ( ; – 341 μ.Χ.) · καταδικασθείς από την 1^η Οικουμενική Σύνοδο για τα αρειανίζοντα φρονήματα του και σταλθείς  σε εξορία από τον Μέγα Κωνσταντίνο, καταφέρνει να επιστρέψει μετά από τρία χρόνια στην έδρα του· γίνεται μέχρι τον θάνατό του ο φανατικός αρχηγέτης των αρειανιζόντων  αντιπάλων της πίστεως της Νίκαιας. Ο Μέγας Κωνσταντίνος κάτω από την επίδραση των εισηγήσεων διαφόρων αρειανιζόντων συμβούλων του, άρχισε να κλονίζεται ως προς την εφαρμογή των αποφάσεων της Νίκαιας και άρχισε να εγκαινιάζει μια «συμβιβαστική» πολιτική, εγκαταλείποντας μάλιστα και τον όρο «ομοούσιος», τον οποίο οι αρειανίζοντες παρουσίαζαν ως Σαβελλιανικό.

Το πρώτο θύμα των αρειανιζόντων ήταν ο Ευστάθιος Αντιοχείας (260 – 360 μ.Χ.), σταθερός υπέρμαχος της πίστεως της Νίκαιας, ο οποίος καθαιρέθηκε με δόλιο τρόπο το 330 μ.Χ. από σύνοδο·  συγκεκριμένα δωροδόκησαν κάποια γυναίκα ελευθερίων ηθών, η οποία υποστήριξε στη σύνοδο ότι είχε σχέση μαζί του από την οποία απέκτησε και παιδί. Κατηγορηθείς και από τον Ευσέβιο Καισαρείας (265 – 339 μ.Χ.) τον πατέρα της Εκκλησιαστικής Ιστορίας ως Σαβελλιανίζων, επειδή μεταχειρίζονταν τον όρο «ομοούσιος», με την έννοια «ταυτοούσιος» δηλαδή «ένα ον», όπως το παρουσίαζε βέβαια ο Ευσέβιος Καισαρείας, εξορίστηκε στην Τραϊανούπολη της Θράκης. Ο Ευσέβιος Καισαρείας δέχονταν το «ομοούσιος» με τη σημασία «ομοιότατος με τον Πατέρα» ή «σε όλα ομοιότατος με τον γεννήσαντα».

Πάντως ο Ευσέβιος Καισαρείας αν και διακεκριμένος ιστορικός της Εκκλησίας, δεν παρουσίαζε γενικότερα ιδιαίτερη κατανόηση στα δογματικά ζητήματα, και δεν έδειχνε σταθερό φρόνημα ως προς τις αποφάσεις της Νίκαιας, κλίνοντας μάλλον προς την σχηματιζόμενη μερίδα των «ομοιουσιανών». Αυτό γίνεται φανερό από τις δύο διατριβές του κατά του Μαρκέλλου Αγκύρας (285 – 374 μ.Χ.), οι οποίες υπήρξαν και τα μοναδικά δογματικά του έργα· με αυτές καταπολέμησε τις απόψεις και του Ευστάθιου Αντιοχείας και Μαρκέλλου Αγκύρας.

Ο Ευσέβιος Καισαρείας υποστήριζε στον αγώνα του κατά του Ευστάθιου Αντιοχείας, πως ήταν σύμφωνος με τις αποφάσεις της Νίκαιας· στη δε πολεμική του εναντίον του Μαρκέλλου Αγκύρας υποστήριζε, πως ο Μάρκελλος υποκρύπτει Σαβελλιανισμό, αφού παρουσιάζει τον Υιό – Λόγο (Χριστό) «ότι δεν έχει υπόσταση» και υπάρχει «ως ενέργεια μόνο» δηλαδή ως δύναμη του Θεού χωρίς να είναι πρόσωπο. Ο Ευσέβιος τόνιζε πως αυτός δέχονταν «δύο υποστάσεις», εκ των οποίων η υπόσταση του Υιού προέρχεται από τον Πατέρα, όχι από «δημιουργία» αλλά από «γέννηση». Έτσι ο Υιός συνδέεται με τον Πατέρα με «σχέση φυσική», η οποία γίνεται φανερή από το όνομα «Υιός». Δέχονταν δηλαδή πως ο Υιός είναι διαφορετικό όν ευρισκόμενος παρά τον Πατέρα, ο οποίος είναι «ομοιότατος με Αυτόν» ή «σε όλα όμοιος με Αυτόν που τον είχε γεννήσει», αποφεύγοντας όμως το «ομοούσιος» της Νίκαιας ή και καταπολεμώντας αυτό. Διά Συνόδου επισκόπων οι οποίοι παραβρέθηκαν στην Κωνσταντινούπολη το 335 ή 336 μ.Χ., υπό την προεδρία του Ευσέβιου Καισαρείας καταδικάζεται ο Μάρκελλος Αγκύρας για τις διαπιστωθείσες βάσει των ανωτέρω «Σαβελλιανικές» ιδέες του.

Ο Μέγας Αθανάσιος, επίσκοπος Αλεξανδρείας από το 328 μ.Χ., αντιτάχθηκε στην απαίτηση του Μεγάλου Κωνσταντίνου να επιτρέψει την επάνοδο του Αρείου στην Αλεξάνδρεια, όπως αυτό είχε αποφασιστεί σε ενδημούσα Σύνοδο στη Νικομήδεια το 328 μ.Χ., γι’ αυτό και υπέπεσε στη δυσμένεια αυτού. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος ο Αθανάσιος κατασυκοφαντήθηκε και από τους Αρειανούς αλλά και από τους συμμαχήσαντες με αυτούς Μελιτιανούς, οι οποίοι αν και είχαν συγχωρηθεί από την Σύνοδο της Νίκαιας, εξακολούθησαν να δημιουργούν προβλήματα στην κανονική ζωή της Εκκλησίας. Οι Μελιτιανοί οι οποίοι ονομάστηκαν έτσι από τον αρχηγό τους Μελίτιο επίσκοπο Αιγύπτου, είχαν προβεί σε σχίσμα επειδή δεν δέχονταν σε μετάνοια τους «πεπτωκότες» όσους δηλαδή είχαν αποκηρύξει τον Χριστό από φόβο την περίοδο των διωγμών. Έτσι καθαιρείται από Σύνοδο στη Τύρο το 335 μ.Χ. ο Αθανάσιος και εξορίζεται στα Τρέβιρα, πρωτεύουσα της Γαλλίας· πάντως αντικαταστάτης του δεν στέλνεται τότε στην έδρα του στην Αλεξάνδρεια.

Η ίδια Σύνοδος ενέκρινε την επάνοδο του Αρείου στην Αλεξάνδρεια, την οποία αυτός και πραγματοποίησε, επιδοθείς αμέσως στην ανασύνταξη της μερίδας του. Το 336 μ.Χ. επανέρχεται ο Άρειος στην Κωνσταντινούπολη, όπου, παρά την αντίδραση τού εκεί ορθοδόξου επισκόπου Αλεξάνδρου, προετοιμάζονταν η θεωρούμενη ως βέβαια εκκλησιαστική αποκατάσταση του αιρεσιάρχη. Όλα αυτά έγιναν από τους οπαδούς του Ευσέβιου Νικομηδείας με τη συγκατάθεση και του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, στον οποίο είχε ήδη ο Άρειος υποβάλλει από το 330 μ.Χ. ένα είδος απολογίας με διφορούμενη ομολογία πίστεως στο δόγμα της Νίκαιας, πετυχαίνοντας έτσι την ανάκλησή του από την εξορία. Βέβαια τον Μέγα Κωνσταντίνο ως αυτοκράτορα, τον ενδιέφερε πάντοτε η ειρήνευση της Εκκλησίας, με τον τρόπο όμως που αυτός εκλάμβανε αυτήν, βλέποντας τα πράγματα από την πολιτική τους σκοπιά. Την προηγούμενη μέρα που είχε καθοριστεί για την αποκατάσταση του Αρείου, όπως είναι γνωστό ο Άρειος πέθανε αιφνιδίως.

Μετά από ένα χρόνο το 337 μ.Χ. πεθαίνει και Μέγας Κωνσταντίνος. Ο Αθανάσιος επιστρέφει στην Αλεξάνδρεια, αλλά εξορίζεται εκ νέου από τον Κωνστάντιο, ο οποίος έγινε αυτοκράτορας του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους και υποστήριζε τον Αρειανισμό υπό την επίδραση του πανίσχυρου πλέον Ευσέβιου Νικομηδείας, ο οποίος έγινε μάλιστα και επίσκοπος Κωνσταντινούπολης για μικρό χρονικό διάστημα. Άξιο μνείας είναι και το γεγονός, πως ο Ευσέβιος Καισαρείας επενέβη στον Κωνστάντιο για να μην εξοριστεί ο Αθανάσιος αλλά δεν εισακούστηκε. Σύνοδος στην Αντιόχεια το 339 μ.Χ. αποφάσισε την εξορία του Αθανασίου και την εκλογή και τοποθέτηση αντικαταστάτη αυτού στην Αλεξάνδρεια, του Αρειανιστή επισκόπου Γεωργίου που καταγόταν από την Καππαδοκία. Ο Γεώργιος υπήρξε ένα αγροίκο και μισητό πρόσωπο. Όπως μας πληροφορεί και ο Εθνικός (= ειδωλολάτρης) ιστορικός Αμμιανός Μαρκελίνος, ήταν τόσο μεγάλο το μίσος των Αλεξανδρινών και ιδιαίτερα των Εθνικών εναντίον του Γεωργίου, που με αφορμή το γεγονός πως όταν ο Γεώργιος χαρακτήρισε το ναό της πολιούχου θεότητας «τάφο», ξεσηκώθηκαν τον λυντσάρισαν και αφού τον διαμέλισαν και έκαψαν το διαμελισμένο σώμα του  πέταξαν τις στάχτες του στη θάλασσα (Res Gestae XXII,11,7 – 11). Μαζί με τον Αθανάσιο, ο οποίος μεταβαίνει στη Ρώμη το 340 μ.Χ., συνεξορίζονται και άλλοι επίσκοποι, οπαδοί της πίστεως της Νίκαιας, μεταξύ αυτών και Μάρκελλος Αγκύρας, οι οποίοι αντικαθίστανται στις έδρες τους από Αρειανούς. Όλοι αυτοί καταφεύγουν στη Ρώμη.

Το Δυτικό Ρωμαϊκό κράτος υπό τον Κώνστα (όπως και η Γαλλία υπό τον άλλο γιο του Μεγάλου Κωνσταντίνου, τον Κωνσταντίνο Β΄ο οποίος σκοτώθηκε σε μάχη 340 μ.Χ.) παρέμεινε ακλόνητο στο δόγμα της Νίκαιας, δηλαδή Ορθόδοξο. Αυτό αποδείχτηκε και από μια σειρά Συνόδων που συγκροτήθηκαν εκεί, και εναντίον των οποίων οι Αρειανοί της Ανατολής αντέταξαν τις δικές τους Συνόδους. Το 340 μ.Χ. Σύνοδος στην Ρώμη υπό τον Πάπα Ιούλιο αθωώνει τον Αθανάσιο και τον Μάρκελλο. Στη Σύνοδο αυτή είχαν καλεστεί και οι επίσκοποι του Ανατολικού κράτους, οι οποίοι όμως δεν αποδέχτηκαν την πρόσκληση.

Όταν τους γνωστοποιήθηκαν οι αποφάσεις της Συνόδου της Ρώμης με επιστολή του Πάπα Ιούλιου, συγκεντρώθηκαν το 341 μ.Χ. στην Αντιόχεια στην εν Εγκαινίοις Σύνοδο με αφορμή τον εγκαινιασμού κάποιου Ναού, στην οποία παρευρίσκονταν και ο αυτοκράτορας της Ανατολής Κωνστάντιος. Η Σύνοδος αυτή συνέταξε συνολικά τέσσερα Σύμβολα, από τα οποία κυριότερο είναι το δεύτερο, ως επίσημη ομολογία της Συνόδου, σε απάντηση των αποφάσεων της Συνόδου της Ρώμης, και μάλιστα εναντίον των αποφάσεων αυτών. Η Σύνοδος στην Αντιόχεια τελούσε βεβαίως κάτω από την επίδραση του Ευσέβιου Νικομηδείας, ο οποίος όπως αναφέραμε και πιο πάνω είχε γίνει επίσκοπος Κωνσταντινούπολης και ο οποίος πέθανε ευθύς αμέσως μετά τη σύνοδο, το επόμενο έτος.

Όσον αφορά τώρα στα Σύμβολα και στις αποφάσεις της Συνόδου παρουσιάζονται να κάνουν κάποιες υποχωρήσεις σε κάποια σημεία της αρειανικής διδασκαλίας, αλλά επιμένουν στην απαίτηση της καταδίκης των πρωτεργατών της διδασκαλίας της Νίκαιας. Κυρίως στρέφονταν εναντίον του Μαρκέλλου Αγκύρας στην διδασκαλία του οποίου διαπίστωναν συνεχιζόμενο τον Σαβελλιανισμό.

Βιβλιογραφία

Ιωάννη Ορ. Καλογήρου, Ιστορία των Δογμάτων, Τόμος Α΄, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1976

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Προσοχή! Χωρίς όνομα ή κάποιο ψευδώνυμο δεν γίνεται δημοσίευση σχολίου. Επίσης δεν πρέπει να είναι υβριστικό και άσχετο με το θέμα του άρθρου.