Η ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

Λέγοντες  εσχατολογία, εννοούμε την φιλοσοφική ή θρησκευτική εκείνη δοξασία, που αντικείμενό της έχει το τέλος του ανθρώπου, τη συντέλεια του κόσμου, την μετά θάνατον ζωή, την ημέρα της κρίσεως και την ανάσταση των νεκρών. Η εσχατολογία του Πλάτωνα διαπραγματεύεται το θέμα για την ψυχή και το μέλλον αυτής...
  

Όσον δε αφορά τις απόψεις του Πλάτωνα για την ψυχή και το μέλλον αυτής, γίνεται από όλους τους ερευνητές δεκτό, πως αδιαμφισβήτητα ο Πλάτωνας έχει επηρεαστεί από την διδασκαλία των προδρόμων αυτού, των Ορφικών και των Πυθαγορείων. Αυτά δηλαδή που αφορούν την πτώση της ψυχής από τον ουράνιο κόσμο που ζούσε, στην γη, την δέσμευση αυτής στο ανθρώπινο σώμα και την απελευθέρωσή της από αυτόν και επαναφορά στον ουράνιο κόσμο, με άλλα λόγια την “ανακύκληση” της ψυχής, όλα αυτά λοιπόν είναι κοινά στους Ορφικούς, τους Πυθαγόρειους, τον Εμπεδοκλή και τον Πλάτωνα. Και ακριβώς αυτός είναι ο λόγος – λόγω της συγγενούς διδασκαλίας περί ψυχής, όλων αυτών των φιλοσόφων – που διαφεύγει από την προσοχή των ερευνητών, πως υπάρχει σημαντική διαφοροποίηση στην εσχατολογία του Πλάτωνα.

Γιατί η περί εσχάτων διδασκαλία του, δεν είναι ίδια σε όλα του τα έργα. Σε άλλα από αυτά δέχεται την αιώνια ανακύκληση των ψυχών, σε άλλα όμως, σπάει τα δεσμά του αναγκαστικού αυτού κύκλου, δεχόμενος, πως οι μεν ψυχές των δικαίων θα απολαμβάνουν την αιώνια μακαριότητα και θα βλέπουν αιωνίως το “Όντως Ον” (Θεό), οι δε των αδίκων θα υποφέρουν εις αιώνια κόλαση.

Την χωρίς τέλος ανακύκληση των ψυχών, εκθέτει ο Πλάτωνας στον περί ψυχής μύθο που περιγράφει στο έργο του “Φαίδρος” και εις τον εσχατολογικό μύθο του πιο γνωστού του έργου “Πολιτεία”. Στον “Φαίδρο”, οι ψυχές που δεν κατάφεραν να αντικρύσουν το “Όντως Ον” χάνουν τα φτερά τους, πέφτουν στην γη, όπου ντύνονται με σώματα. Κατά την πρώτη αυτή ενσωμάτωσή τους, εισέρχονται μόνο σε ανθρώπινα σώματα και όχι σε κάποιου άλλου είδους που ενυπάρχει στη γη π.χ. ζώα, πτηνά κ.λ.π. Με το πέρασμα του χρόνου και με την κατάλληλη εκπαίδευση, κατορθώνει η ψυχή να θυμηθεί, αυτά που κάποτε είχε δει, όταν συμπορεύονταν και “συζούσε” με το Θεό. Αυτή λοιπόν η ανάμνηση και η ενθύμηση των θεαμάτων, τρέφουν τα φτερά της ψυχής και αναπτερώνουν ιδιαίτερα τη διάνοια του φιλόσοφου, επειδή αυτός διαθέτει την δύναμη της μνήμης. Σύμφωνα πάντως με την διδασκαλία του Πλάτωνα, το χρονικό διάστημα που απαιτείται για να επιστρέψει η ψυχή στον ουράνιο κόσμο, είναι αυτό των δέκα χιλιάδων ετών, γιατί τόσος χρόνος χρειάζεται για να αποκτήσουν πάλι οι ψυχές τα πτερά τους.

Μετά την πρώτη ενσώματη ύπαρξη, οι ψυχές υφίστανται μια προσωπική ατομική κρίση, και των μεν αδίκων κατέρχονται στα “δικαιωτήρια” τα οποία υπάρχουν στα εσωτερικά βάθη της γης με απώτερο σκοπό την τιμωρία τους, των δε δικαίων ανέρχονται σε ουράνιο τόπο για να ζήσουν αντάξια της ηθικότητας που επέδειξαν κατά την διάρκεια του γήινου βίου τους.

Την ατομική αυτή κρίση ακολουθεί μετά από χίλια έτη η γενική, μετά δε από αυτή δίνεται η δυνατότητα στις ψυχές και των δικαίων και των αδίκων να επιλέξουν ελεύθερα το είδος της ζωής που προτιμούν. Κατά την εκλογή αυτή αλλά και για τις άλλες που θα ακολουθήσουν μέχρι να συμπληρωθούν τα δέκα χιλιάδες έτη, μπορεί πλέον η ψυχή να επιλέξει ενσωμάτωση ακόμα και σε ζώο. Έπειτα από δέκα συνολικά ενσωματώσεις επανέρχονται οι ψυχές στην αρχική τους κατάσταση, για να ξεκινήσει πάλι ο νέος κύκλος της “ανακύκλησης” δηλαδή η ενώπιον στο “Όντως Ον” αρματοδρομία, η νέα πτώση και η νέα υποχθόνια ή ουράνια πορεία. Άξιον παρατήρησης είναι και το γεγονός, πως για τις ψυχές των αληθινώς φιλοσοφησάντων, κατ’ εξαίρεση, ο χρόνος της επανόδου στην αρχική τους κατάσταση, συντομεύεται στις τρεις χιλιετίες αντί για δέκα.

Παρόμοια σχεδόν εσχατολογία βρίσκουμε και στην “Πολιτεία” του Πλάτωνα, με μία μόνο διαφορά. Οι ψυχές χωρίζονται σε τρεις τάξεις ανάλογα με τη ζωή που έχουν κάνει, των ανίατων, των ιασίμων και των δικαίων. Και οι μεν ιασίμως αμαρτωλοί και οι δίκαιοι έχουν την δυνατότητα να εκλέξουν μια νέα ζωή˙ οι ανίατοι τιμωρούνται αιώνια, κάτι που στον “Φαίδρο” δεν γίνεται, αφού δίκαιοι και άδικοι μπορούν ν’ αλλάξουν την τύχη τους με μία νέα εκλογή.

Κατά τον εσχατολογικό λοιπόν μύθο της “Πολιτείας”, εκτίθενται μπροστά στις ψυχές δείγματα ζωής πολύ περισσότερα από τους τρόπους διαβίωσης και των ανθρώπων και των ζώων. Καθένα από αυτά τα δείγματα περιέχει και καλά και κακά στοιχεία, οπότε οφείλουν οι ψυχές να σταθμίσουν και τα υπέρ και τα κατά και να ακολουθήσουν την μεσότητα. Για να βοηθηθούν οι ψυχές στην επιλογή τους υπάρχει κάποιος προφήτης ο οποίος διακηρύσσει πως η εκλογή είναι απολύτως ελεύθερη, ώστε να μην θεωρούν αργότερα υπεύθυνο το “Όντως Ον” (Θεό), το οποίο φυσικά για το λόγο αυτό είναι αναίτιο.  

Ακριβώς λόγω αυτής της ελευθερίας της επιλογής, ο Πλάτωνας μεγιστοποιεί τα οφέλη της παιδείας και πόσο σημαντική είναι, γιατί πρέπει κανείς να εγκαταλείψει όλα τα άλλα και να επιδιώξει να αποκτήσει δια της μάθησης την ικανότητα να διακρίνει και να προτιμά τον κατά το δυνατό καλύτερο τρόπο ζωής. Επίσης ο Πλάτωνας θεωρεί σπουδαία τη γήινη ζωή για την ψυχή, όχι μόνο λόγω της μάθησης του καλού και του κακού, αλλά πολύ περισσότερο λόγω της αποκτώμενης πείρας από την διαβίωση με το κακό. Όπως άλλωστε αναφέρει στην “Πολιτεία”, ο Ηρ ο γιος του Αρμενίου από το γένος των Παμφύλων, όταν διηγείται την εμπειρία του από τον Άδη, παρατηρεί πως στην εκλογή αποτύγχαναν αρκετοί οι οποίοι προέρχονταν από τον ουρανό, γιατί δεν είχαν γυμνασθεί με τους πόνους της γήινης ζωής, σε αντίθεση με αυτούς που έρχονταν από τη γη και οι οποίοι λόγω του ότι και οι ίδιοι είχαν πονέσει αλλά είχαν δει και άλλους να υποφέρουν, προχωρούσαν στην εκλογή με μεγαλύτερη περίσκεψη.

Έχοντας λοιπόν υπόψη, όσα εκθέτει ο Πλάτωνας στα δυο έργα του “Φαίδρο” και “Πολιτεία”, μπορούμε να καταλήξουμε στα εξής συμπεράσματα που αφορούν την εσχατολογία του:

1. Η επίγεια ύπαρξη του καθενός είναι αποτέλεσμα δικής του μεταφυσικής επιλογής, η οποία επαναλαμβάνεται κατά τακτά χρονικά διαστήματα.

2. Η ελευθερία της βουλήσεως δεν σταματά μετά τον θάνατο, αλλά υπάρχει χώρος να εκδηλωθεί και έτσι να μεταβληθεί η πνευματική κατάσταση κάποιου.

3. Δεν υπάρχει αναγκαστική εξάρτηση και συνάρτηση μεταξύ γενικής και ατομικής κρίσεως. Το αποτέλεσμα δηλαδή της ατομικής κρίσεως δεν παγιώνεται αιώνια δια της γενικής, αλλά είναι δυνατόν να ανατραπεί, εάν μέχρι την ώρα εκείνη έχει εκπαιδευθεί αρκετά και σωστά η ψυχή. Υπάρχει όμως μια εξαίρεση η οποία αναφέρεται στην “Πολιτεία”, η οποία αφορά στην στέρηση της δυνατότητας της επιλογής και αφορά μόνο, αυτούς που έχουν αμαρτήσει ανίατα.

Η εσχατολογία δύο άλλων διαλόγων δεν συμφωνεί με όσα έχουν ειπωθεί στο “Φαίδρο” και την “Πολιτεία”. Οι διάλογοι αυτοί είναι ο “Γοργίας” και ο “Φαίδων”, οι οποίοι εκθέτουν την σχετική διδασκαλία διά εσχατολογικών μύθων.

Στον “Γοργία” γίνεται λόγος περί της ανταμοιβής των δικαίων και της τιμωρίας των αδίκων και κατά την διάρκεια της ζωής κάποιου αλλά και μετά τον θάνατο. Ειδικότερα μετά τον θάνατο οι ψυχές οδηγούνται μπροστά σε δικαστήριο στον Άδη για να δικαστούν, το οποίο αποτελείται από τον Ραδάμανθυ, τον Αιακό και τον Μίνωα. Οι τρεις αυτοί δικαστές αφού βγάλουν την ανάλογη κρίση για τις ψυχές τις κατατάσσουν σε τρεις κατηγορίες: σ’ αυτές που αν και έχουν αμαρτήσει ωφελούνται και γιατρεύονται αφού υπόκεινται στις τιμωρίες του Άδη, σ’ αυτές που έχουν αμαρτήσει ανίατα και γι’ αυτό τον λόγο δεν θεραπεύονται από τις τιμωρίες του Άδη, υποφέρουν δε “τα μεγαλύτερα και οδυνηρότερα πάθη αιωνίως” προς παραδειγματισμό των άλλων, και τέλος οι ψυχές των δικαίων που έζησαν όσια, οι οποίες οδηγούνται στις “νήσους των μακάρων”.

Σχεδόν παρόμοια είναι και η εσχατολογία του “Φαίδωνα”. Οι τελευτήσαντες διακρίνονται και εδώ σε τρεις τάξεις, σ’ αυτούς που έζησαν αγαθά και όσια, στους ιασίμως αμαρτήσαντες κακούς και εις τους ανίατα αμαρτήσαντες. Τους ανίατα αμαρτήσαντες “η προσήκουσα μοίρα ρίχνει στον Τάρταρο, από τον οποίον δεν βγαίνουν ποτέ”. Όσοι διέπραξαν μεγάλα αμαρτήματα, ιάσιμα όμως, ρίχνονται στην Αχερουσία λίμνη, όπου καθαρίζονται με τις τιμωρίες που υπόκεινται. Όσοι τέλος έζησαν αγαθά και όσια, απαλλάσσονται από τη διαβίωσή τους στη γη και οδηγούνται στην καθαρά κατοικία του επέκεινα κόσμου.             

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Θεόδωρος Ν. Ζήσης: Μυστικοί Πατέρες και Ασκητικοί Συγγραφείς, Έκδοση Αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1978