Το βιβλίο τής Π.Δ. «Άσμα Ασμάτων». Ονομασία, περιεχόμενο, άποψη των ερευνητών κ.λ.π.

 

ένα ποιητικό θρησκευτικό αριστούργημα της παγκόσμιας ποίησης

 

ΟΝΟΜΑΣΙΑ – ΚΑΝΩΝ – ΚΕΙΜΕΝΟ

Το βιβλίο αυτό εις μεν το Μασοριτικό Κείμενο (ΜΚ)[1], το βρίσκουμε με αυτή τη μορφή םירשׁה רישׁ  [2], στη δε μετάφραση των Εβδομήκοντα (Ο΄)[3] επιγράφεται κατά πιστή απόδοση του εβραϊκού Άσμα Ασμάτων. Αποτελείται από οχτώ (8) κεφάλαια. Το εβραϊκό «άσμα ασμάτων» είναι απόδοση σε υπερθετικό βαθμό και σημαίνει «το ωραιότατο των ασμάτων», κάτι που βρίσκουμε και σε άλλους εβραϊκούς τύπους όπως «βασιλεύς βασιλέων», «άγια των αγίων» κ.λ.π. Πάντως ότι και να πούμε για τον τίτλο βιβλίου είναι λίγο, αφού δικαιώνεται πλήρως από το περιεχόμενο του, αναδεικνύοντας έτσι το «άσμα ασμάτων» σε ένα ποιητικό θρησκευτικό αριστούργημα της παγκόσμιας ποίησης...

Σύμφωνα με την ιουδαϊκή κατάταξη των βιβλικών έργων το Άσμα Ασμάτων συγκαταλέγεται στη τρίτη ομάδα των βιβλίων της Εβραϊκής Βίβλου, τα «Αγιόγραφα»· κατέχει την πρώτη θέση στην ομάδα των πέντε μεγιλλώθ (= κυλίνδρων) και αναγιγνώσκεται κατά την γιορτή του Πάσχα. Σύμφωνα με την χριστιανική κατάταξη των βιβλικών έργων ανήκει στη δεύτερη ομάδα, στα «Ποιητικά - Διδακτικά» της Παλαιάς Διαθήκης. Η θέση του βιβλίου τόσο στα μεγαλογράμματα χειρόγραφα της μετάφρασης των Εβδομήκοντα (Ο΄), όσο και στους Πατερικούς και συνοδικούς καταλόγους είναι μετά το βιβλίο του Εκκλησιαστή.

Η κανονικότητα του Άσματος Ασμάτων αμφισβητήθηκε για μακρύ χρονικό διάστημα από τους Ιουδαίους, μέχρις ότου κατά τη σύνοδο της Ιάμνειας [4] αναγνωρίστηκε τελικά ότι καλώς κατέχει τη θέση του στον εβραϊκό κανόνα. Η αρχαία Εκκλησία αναγνώριζε το συγκεκριμένο βιβλίο ως κανονικό και δέχονταν πάντα τον αλληγορικό του χαρακτήρα.

Τα διασωθέντα μέχρι σήμερα χειρόγραφα του εβραϊκού κειμένου έχουν μεταξύ τους πάρα πολλές γραμματικές και ορθογραφικές διαφορές. Η μετάφραση των Εβδομήκοντα (Ο΄) με την οποία συγκρίνουν τα χειρόγραφα αυτά, για ορθή αποκατάσταση του εβραϊκού κειμένου, δυστυχώς δεν βοηθάει πάντα.

 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ

Αν και φαίνεται καθαρά πως το θέμα του βιβλίου είναι η αγάπη και η ατμόσφαιρα του έργου είναι ίδια σε όλα τα μέρη του, εν τούτοις δεν υπάρχει μεταξύ των ερευνητών ομοφωνία για την ενότητα του βιβλίου. Αν δεχτούμε πως το έργο έχει ενότητα, τότε στα οκτώ κεφάλαιά του περιγράφεται κατά διαλογικό πάντοτε τρόπο, με ζωηρές και όχι σπάνια τολμηρές εικόνες και σε ανυπέρβλητη λυρική γλώσσα, η γέννηση (1:1 – 5:1) και η ολοκλήρωση (5:2 – 8:14) της αγάπης.

Στην περίπτωση αυτή τα κύρια πρόσωπα του διαλόγου είναι δύο, ο βασιλιάς Σολομών και η παρθένος Σουλαμίτιδα, ή τρία, ο Σολομών, η  Σουλαμίτιδα και ο αγαπημένος της βοσκός. Αν όμως δεχτούμε ότι παρά την ενότητα θέματος, το έργο αποτελείται από έξι ή και περισσότερα – μερικοί ερευνητές μιλάνε για 30 – λυρικού χαρακτήρα ανεξάρτητα ποιήματα, τότε πρόκειται για μια ανθολογία από ερωτικά ή γαμήλια άσματα.

Υπό την προϋπόθεση λοιπόν πως το έργο έχει ενότητα, το περιεχόμενο του συνοπτικά έχει ως εξής:

 

Άσμα πρώτο (1:1 – 2:7). Συνάντηση του γαμπρού και της νύφης. Περιγραφή με τρυφερά λόγια των χαρισμάτων του ενός από τον άλλο. Στιχομυθία μεταξύ των γυναικών της Ιερουσαλήμ και της νύφης.

Άσμα δεύτερο (2:8 – 3:5). Ο γαμπρός εγκωμιάζει τα προσόντα της νύφης και η νύφη εκφράζει τη νοσταλγία της για το γαμπρό.

Άσμα τρίτο (3:6 – 5:1). Ο γαμπρός υμνεί την ωραιότητα της νύφης, η  νύφη προσκαλεί το γαμπρό και αυτός προσέρχεται.

Άσμα τέταρτο (5:2 – 6:3). Η νύφη περιμένει με αγωνία τον ερχομό του γαμπρού, ο οποίος έρχεται προσωρινά, αλλά τελικά φεύγει. Εκείνη αποφασίζει να τον βρει στην πόλη, αλλά η αναζήτησή της αποδεικνύεται μάταιη. Γεμάτη λύπη η νύφη μονολογεί για τα χαρίσματα του γαμπρού που δεν μπορεί να βρει, βεβαιώνοντας όμως τις γυναίκες της Ιερουσαλήμ για την υπάρχουσα μεταξύ τους αγάπη.

Άσμα πέμπτο (6:4 – 8:7). Ο γαμπρός και οι γυναίκες της Ιερουσαλήμ θαυμάζουν την ωραιότητα και τη χάρη της νύφης, τη λάμψη των ματιών της, την αγνότητα και τα εν γένει σωματικά της προσόντα. Η νύφη παροτρύνει το γαμπρό να πάει κοντά της για να απολαύσουν ο ένας την παρουσία του άλλου και υμνεί το μεγαλείο της αγάπης.

Άσμα έκτο (8:8 – 14). Στιχομυθία μεταξύ των αδελφών της νύφης και της ιδίας, καθώς επίσης και της νύφης με το γαμπρό.

 

ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ – ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Με τη μορφή που έχει σήμερα το βιβλίο Άσμα Ασμάτων, δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια σύνθεση λυρικών ποιημάτων, στα οποία εξυμνείται σε πολλούς τόνους και από κάθε πλευρά η ομορφιά της δυνατής αγάπης. Η ιουδαϊκή παράδοση (Μπαμπά Μπαθρά 15α) καθώς και η αρχαία χριστιανική, κρίνοντας από την επιγραφή (το πιο όμορφο από τα τραγούδια του Σολομώντα), της μνείας αυτού και σε άλλα σημεία του βιβλίου (1:5, 3:11 και 8:12), όπως επίσης και των σημείων εκείνων, στα οποία φέρεται να μιλάει ο ίδιος ο Σολομώντας, απέδιδαν το έργο στο σοφό αυτό βασιλιά του Ισραήλ.

Ότι ορισμένα από τα άσματα του έργου μπορεί να κατάγονται από την εποχή του Σολομώντα είναι πολύ πιθανό· το βιβλίο όμως με τη παρούσα μορφή του έχει μεταγενέστερη προέλευση. Η γλωσσική ιδιομορφία, η ύπαρξη αραμαϊσμών (1:12, 2:7), περσικών π.χ. η λέξη παράδεισος, ελληνικών π.χ. η λέξη φορείο και κάποια άλλα καθορίζουν με απόλυτη ασφάλεια τη χρονολόγηση της τελικής σύνθεσης του έργου. Αυτή λοιπόν έγινε αδιαμφισβήτητα κατά τους χρόνους μετά την Βαβυλώνια αιχμαλωσία και σε εποχή πολύ πλησίον του τέλους της περσικής περιόδου· η εποχή των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου και μάλιστα ο 3^ος π.Χ. αιώνας θεωρείται ως η περίοδος, κατά την οποία εμφανίστηκε το Άσμα Ασμάτων. Ενδεικτικά επισημαίνουμε πως το βιβλίο το 200 π.Χ. είχε κανονική ισχύ στις εβραϊκές κοινότητες.

Όσοι πάντως προτιμούν την προέλευση του έργου πριν από την Βαβυλώνια αιχμαλωσία, δέχονται ως πατρίδα αυτού, την περιοχή της Βόρειας Παλαιστίνης που γειτνιάζει με τη χώρα του Λιβάνου.

 

ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ   

Όπως ήδη έχουμε πει, το παρόν έργο αποτελείται από αριθμό ασμάτων που έχουν ως κοινό θέμα την αγάπη. Διερευνώντας περαιτέρω την φύση της αγάπης αυτής, των ηρώων που δρουν στα ποιήματα και τον χαρακτήρα του έργου, η έρευνα οδηγήθηκε στις εξής θέσεις:

 

1. Το έργο, αν και διακρίνεται για τον άφθονο λυρισμό του, όμως, σαν σύνολο έχει τον χαρακτήρα δράματος, με πρόσωπα, χορό, διάλογο και δράση. Όσα διαδραματίζονται σ’ αυτό συμβαίνουν κυρίως στα βασιλικά ανάκτορα ή στην πύλη της πόλης. Η άποψη αυτή διατυπώνεται με διάφορες μορφές, η κυριότερη των οποίων είναι εκείνη, η οποία δέχεται ότι εδώ εκφράζεται η αγάπη του Σολομώντα προς την Σουλαμίτιδα και αντιστρόφως. Έτσι τα κύρια επεισόδια του δράματος εξελίσσονται με την εξής σειρά: αρραβώνας (1:1 – 3:5), γάμος (3:6 – 5:1), οικογενειακές δυσκολίες (5:2 – 6:9), αμοιβαία ικανοποίηση (6:10 – 7:9) και επιστροφή του αγαπημένου (7:10 – 8:14).

Αν δεχτούμε ότι τα κύρια πρόσωπα του έργου είναι τρία, δηλαδή ο Σολομώντας, η Σουλαμίτιδα, και ο αγαπημένος της βοσκός, η υπόθεση του δράματος κινείται πάνω στην εξής βασική γραμμή. Σε μια περιοδεία του στη Βόρεια Παλαιστίνη ο βασιλιάς συναντά την ωραία Σουλαμίτιδα, την οποία οδηγεί στα βασιλικά ανάκτορα της Ιερουσαλήμ. Εκεί ο Σολομών ελπίζει να κερδίσει την αγάπη της και να την πείσει να ανταλλάξει τη φτωχή καλύβα της με τα πολυτελή ανάκτορα. Παρ’ όλο το θαυμασμό και τις κολακείες του βασιλιά η Σουλαμίτιδα παραμένει πιστή στην αγάπη της και τίποτα δεν είναι ικανό να την κάνει να λησμονήσει τον βοσκό της. Επιστρέφει στον τόπο της, συναντά τον αγαπημένο της και με θερμά λόγια και οι δύο υμνούν την υπεροχή της γνήσιας αγάπης, η οποία δεν έχει τίποτα κοινό με εκείνη, η οποία αγοράζεται με πλούτο και αξιώματα.

 

2. Το βιβλίο δεν είναι δημιούργημα ενός ποιητή, αλλά αποτελεί σύνθεση επί μέρους ποιημάτων. Δεν πρόκειται δηλαδή για ενιαίο έργο, αλλά για ανθολογία λυρικών ασμάτων κοσμικού χαρακτήρα, στα οποία υμνείται με πλήθος – μερικές φορές – τολμηρών εικόνων, πλούσιο λεξιλόγιο και περίσσιο πάθος η αγάπη που ενώνει δύο πρόσωπα. Προέκταση της άποψης αυτής αποτελεί η γνώμη, η οποία δέχεται ότι το άσμα ασμάτων, είναι συλλογή από γαμήλια (επιθαλάμια) άσματα, τα οποία άδονταν επ’ ευκαιρία του γάμου. Στα άσματα αυτά, όπως άλλωστε συμβαίνει και σήμερα σε αρκετά μέρη της χώρα μας, εκθειάζονται τα χαρίσματα του γαμπρού και της νύφης. Εάν στη περίπτωση αυτή, ο γαμπρός του βιβλίου μας ήταν ο βασιλιάς και μάλιστα ο Σολομώντας, βασίλισσα δε η νύφη δηλαδή η Σουλαμίτιδα ή βοσκός και βοσκοπούλα δεν είναι σαφές.

 

ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ – ΤΥΠΟΣ

Αν και ο συλλογέας του υλικού του βιβλίου δεν είχε κατά νου, να προσδώσει στα λυρικά ποιήματα του Άσματος των Ασμάτων αλληγορική σημασία, οι Ιουδαίοι αρχικά και μετέπειτα οι Χριστιανοί θεωρούσαν το έργο ως αλληγορικό. Άλλωστε με την προϋπόθεση αυτή εξηγείται, γιατί το κατά τα άλλα ιδιόρρυθμο και τολμηρό αυτό βιβλίο, στο οποίο δεν αναφέρεται καθόλου ο Γιαχβέ – Θεός των Ιουδαίων, ο Νόμος, ο ναός και η λατρεία του, όπως επίσης και πουθενά δεν διδάσκεται η υποταγή στον Θεό και η τήρηση των εντολών του, έγινε δεκτό και απετέλεσε μέρος και του Εβραϊκού και του Χριστιανικού Κανόνα.

Τι ακριβώς θέλει αλληγορικώς να διδάξει ο ποιητής του έργου δεν προσδιορίζεται με σαφήνεια, γι’ αυτό και οι απόψεις διίστανται επί του σημείου αυτού. Οι Ιουδαίοι για μεγάλο χρονικό διάστημα δέχονταν την αλληγορία του έργου· έτσι στο Ταλμούδ[5] διδάσκεται πως το άσμα ασμάτων είναι αλληγορική θεώρηση της ιστορίας του Ισραήλ, η οποία ξεκινάει από την Έξοδο από την Αίγυπτο μέχρι τον ερχομό του Μεσσία. Για τους Πατέρες της Εκκλησίας μας ο Σολομών και η Σουλαμίτιδα συμβολίζουν τον Χριστό και την Εκκλησία.

Πάνω σ’ αυτή τη γραμμή περίπου, κινείται σήμερα και η δεχόμενη τον αλληγορικό χαρακτήρα του έργου έρευνα. Κατ’ αυτήν η αγάπη, η οποία με τόση θέρμη εκφράζεται στα άσματα, είναι τύπος μιας άλλης αγάπης, της αγάπης του Θεού προς το Ισραήλ, ή της ψυχής προς τον Θεό ή ακόμα προεικονίζει την αγάπη του νυμφίου Χριστού προς τη νύμφη Εκκλησία του.

 

ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ – ΠΑΤΕΡΕΣ

Οι συγγραφείς της Καινής Διαθήκης δεν αναφέρονται καθόλου στο περιεχόμενο του έργου, ούτε υπάρχει κάποια λεκτική ομοιότητα μεταξύ της Καινής Διαθήκης και του Άσματος των  Ασμάτων. Παρόλα αυτά όμως η ιδέα ότι η Εκκλησία είναι η νύφη του Χριστού απηχεί κατά πάσα πιθανότητα όσα λέει ο απόστολος Παύλος για την αγάπη του Χριστού προς την Εκκλησία του, εις την επιστολή προς τους Εφεσίους.

Από τους Πατέρες της αρχαίας Εκκλησίας και τους εν γένει εκκλησιαστικούς συγγραφείς, έγραψαν περί του βιβλίου οι Γρηγόριος Νύσσης, Θεοδώρητος Κύρου, Προκόπιος Γαζαίος και άλλοι. 

 

Παρατηρήσεις

[1] Μασοριτικό Κείμενο (ΜΚ): Μασοριτικό ονομάζεται το πρωτότυπο κείμενο της εβραϊκής βίβλου (που οι χριστιανοί ονόμασαν Παλαιά Διαθήκη) έτσι όπως εμφανίζεται μετά την κριτική εργασία των Μασοριτών, δηλ. των Ιουδαίων λογίων που προσπάθησαν να διαφυλάξουν το κείμενο αυτό από τις παραφθορές και επιμελήθηκαν την παράδοση του.

Από το αραμαϊκό ρήμα μασάρ = παραδίδω προέρχεται ο όρος μασορά ή μασόρεθ που χρησιμοποιείται σε σχέση με την παράδοση της εξωτερικής μορφής του κειμένου (ενώ για την παράδοση του περιεχομένου χρησιμοποιείται ο όρος χαλαχά).

Το μνημειώδες αυτό έργο άρχισε τον 6ο μ.Χ. αιώνα και ολοκληρώθηκε τον 10ο αιώνα από λογίους των ταλμουδικών ακαδημιών της Βαβυλωνίας και της Παλαιστίνης με στόχο όχι την ερμηνεία, αλλά τη μετάδοση στις μέλλουσες γενεές του αυθεντικού Λόγου του Θεού.

[2] Τα εβραϊκά αντίθετα με τα ελληνικά διαβάζονται από δεξιά προς τα αριστερά.

[3] Μετάφραση των Εβδομήκοντα (Ο΄): Με το όνομα Μετάφραση των Εβδομήκοντα ή Μετάφραση των Ο΄ονομάζεται η πρώτη σωζόμενη ελληνική μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης διότι κατά τον θρύλο, τα βιβλία που την αποτελούν μεταφράσθηκαν είτε εν μέρει, είτε στο σύνολο, από 72 (ΟΒ') ελληνιστές ιουδαίους ερμηνευτές (το Ο' αποτελεί στρογγυλοποίηση του αριθμού ΟΒ').

Αποτελεί την αρχαιότερη και σπουδαιότερη από όλες τις μεταφράσεις του πρωτοτύπου εβραϊκού κειμένου της Π. Διαθήκης, που επίσης ονομάζεται και Αλεξανδρινή μετάφραση από τον τόπο της πραγματοποίησής της. Η διεθνώς γνωστή ονομασία της είναι Septuaginta ή LXX (από την αριθμητική ένδειξη 70, στα λατινικά).

Η Μετάφραση των Ο΄ απετέλεσε και αποτελεί την επίσημη και αυθεντική Βίβλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

[4] Η ραββινική σύνοδος της Παλαιστινιακής πόλης Ιάμνεια, η οποία έγινε περίπου το 90 με 100 μ.Χ. καθόρισε ποια βιβλία θα αποτελούν τον Εβραϊκό Κανόνα των Γραφών, αυτό που εμείς ονομάζουμε Παλαιά Διαθήκη.

[5] Το Ταλμούδ είναι το βασικό κείμενο του ραββινικού Ιουδαϊσμού και αποτελεί την κύρια πηγή τού σύγχρονου εβραϊκού θρησκευτικού νόμου, της χαλακά, καθώς και της εβραϊκής θεολογίας. Το Ταλμούδ σημαίνει στα εβραϊκά «διδασκαλία» ή «μελέτη».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Δαμιανός Αθ. Δόικος: Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην, Μέρος Β΄, Ειδική Εισαγωγή, Τεύχος Β΄, Ποιητικά Βιβλία, Θεσσαλονίκη 1975.

2. Αγία Γραφή, Ελληνική Βιβλική Εταιρία.

3. https://el.orthodoxwiki.org/: Μετάφραση των Εβδομήκοντα (Ο΄) Μασοριτικό Κείμενο (ΜΚ) και Ταλμούδ.

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Προσοχή! Χωρίς όνομα ή κάποιο ψευδώνυμο δεν γίνεται δημοσίευση σχολίου. Επίσης δεν πρέπει να είναι υβριστικό και άσχετο με το θέμα του άρθρου.