Του Ιωάννη Ζαχαράκη
Η «μανία» τής φύσης ως απόρροια τού προπατορικού αμαρτήματος
Η πορεία του κτιστού ανθρώπου ως «οδηγού», ο οποίος κλήθηκε να κατευθύνει ολόκληρη την υλική δημιουργία στον τελικό της σκοπό, δεν υπήρξε ούτε απρόσκοπτη ούτε χωρίς προϋποθέσεις. Δεν υπήρξε απρόσκοπτη, διότι ο πρώτος άνθρωπος, ο Αδάμ, είχε δύο δυνατότητες: είτε να κάνει ορθή χρήση της ελευθερίας του, η οποία του δόθηκε από το Θεό ως το κατεξοχήν δώρο του «κατ’ εικόνα» και να ομοιάσει κατά χάριν του Τριαδικού Θεού, συμπαρασύροντας έτσι και τον κτιστό κόσμο στην αφθαρσία και την αιωνιότητα, είτε να χρησιμοποιήσει με λανθασμένο τρόπο την ελευθερία του και να οδηγήσει τη δημιουργία στη φθορά και το θάνατο...
Δεν θα είναι επίσης χωρίς προϋποθέσεις, διότι ο άνθρωπος, ο οποίος έλαβε «εξουσία» έναντι του κτιστού κόσμου, είχε αφενός μεν την δυνατότητα να συνυπάρχει αρμονικά και αγαπητικά με τον κόσμο, καθώς και την υποχρέωση να τον αναφέρει ευχαριστιακά στον Θεό, αφετέρου δε την δυνατότητα να οικειοποιηθεί τον κόσμο και να τον χρησιμοποιήσει αποκλειστικά και μόνο για την ικανοποίηση των ατομικών επιδιώξεών του.
Ο άνθρωπος εγκαθίσταται αρχικά από το Θεό στον Παράδεισο της «τρυφής», για να κυριαρχήσει σ’ ολόκληρη τη κτιστή δημιουργία. Σε καμιά, όμως, περίπτωση η εντολή του Θεού προς τον άνθρωπο για κυριαρχία δεν σημαίνει υποταγή, κακοποίηση και απερίσκεπτη εκμετάλλευση της φύσης. Ο άνθρωπος όμως ήταν ελεύθερος από την πρώτη στιγμή της τοποθέτησής του στον Παράδεισο να υπακούσει ή όχι στην εντολή του Θεού. «Αυτή η εντολή περιέκλειε την πρόσκληση να ασκήσει την ελευθερία, που συνεπάγεται το “κατ’ εικόνα Θεού”. Δηλαδή το να ενεργεί ο άνθρωπος σαν να ήταν Θεός» Ι. Ζηζιούλας, Η κτίση ως ευχαριστία σελ. 107. Παρόλα αυτά ο άνθρωπος, κάνοντας λανθασμένη χρήση της ελευθερίας του, επιλέγει τον εγωκεντρικό και αυτόνομο τρόπο ύπαρξης τόσο σε σχέση με το Θεό του όσο και σε σχέση με το συνάνθρωπο και την κτίση. Την «αστοχία» αυτή του πρώτου ανθρώπου να εκπληρώσει τον τελικό προορισμό της δημιουργίας του, δηλαδή την «πτώση», η πατερική θεολογική σκέψη θα την ονομάσει «προπατορικό αμάρτημα» Γένεση 3:4 – 6. Η στροφή όμως τού ανθρώπου από το Θεοκεντρικό στον εγωκεντρικό τρόπο ζωής δεν θα αφήσει ανεπηρέαστη και αμέτοχη την πορεία και της υπόλοιπης κτιστής δημιουργίας. Στην ουσία πρόκειται όχι για μια απλή παραβίαση ηθικής ή ψυχολογικής φύσης, αλλά για μια παρεκτροπή οντολογικής φύσης με καθολικές – συμπαντικές – συνέπειες για την κτίση. «“Πτώση” σημαίνει την υπαρκτική έκπτωση τού Ανθρώπου, την έκπτωσή του από το όντως είναι, με συνέπειες για τον ίδιο τον εαυτό του και τη Δημιουργία» Αγοράς Κ., Περί Κόσμου, Ανθρώπου και Ιστορίας σελ. 128.
Ποιες ήταν, όμως, οι οντολογικές συνέπειες αυτής της υπαρκτικής «αστοχίας» τού πρώτου ανθρώπου αρχικά με τον Θεό και στη συνέχεια με την κτίση, οι οποίες θα συνοδεύουν διαρκώς την πορεία πλέον τού ανθρώπου και τού κόσμου;
Η πρώτη και κύρια αστοχία τού ανθρώπου ήταν να μετατρέψει τον εαυτό του από μέσο, δηλαδή γεφυροποιό (pontifex), τον οποίο ο Θεός είχε (εγ)καταστήσει μέσα στη δημιουργία του, σε έσχατο κέντρο αναφοράς της δημιουργίας. Ο άνθρωπος παύει να είναι το μέσο αναφοράς της δημιουργίας στο Δημιουργό της και καθίσταται αυτός το κέντρο αναφοράς τού κτιστού κόσμου. Ο άνθρωπος, όμως, αποκομμένος από το Δημιουργό του και με δεδομένο την «εκ του μηδενός» δημιουργία του δεν είχε από τη φύση του καμιά δυνατότητα επιβίωσης και σωτηρίας. Επομένως, κινούμενοι με αυτόνομο και εγωιστικό τρόπο δεν ήταν δυνατόν παρά να οδηγήσει στο θάνατο όχι μόνο τον εαυτό του, αλλά και ολόκληρη την υπόλοιπη κτιστή δημιουργία. Το άμεσο συνεπακόλουθο αυτής της πτωτικής πορείας τού ανθρώπου, σύμφωνα με τον Απόστολο Παύλο, ήταν η ίδια η φθοροποιός πορεία της κτίσης· «οίδαμεν γαρ ότι πάσα η κτίσις συστενάζει και συνωδίνει άχρι του νυν· τη γαρ ματαιότητι η κτίσις υπετάγη, ουχ εκούσα, αλλά διά τον υποτάξαντα, επ’ ελπίδι» Ρωμαίους 8:20 – 22. Η σαφής και έγκαιρη, άλλωστε, προειδοποίηση του Θεού προς τον άνθρωπο αυτό μαρτυρεί· «από δε του ξύλου του γινώσκειν καλόν και πονηρόν, ου φάγεσθε απ’ αυτού· η δ’ αν ημέρα φάγητε απ’ αυτού, θανάτω αποθανείσθε» Γένεση 2:17. Έτσι, η αποστολή πλέον τού ανθρώπου μέσα στην υλική δημιουργία δεν εκπληρώνει και δεν ανταποκρίνεται στο αρχικό σχέδιο, καθώς και στο σκοπό, τον οποίον ο Θεός είχε αναθέσει σ’ αυτόν.
Ο άνθρωπος στην κατάσταση της αποθέωσης του εγώ δεν ενεργεί πλέον ως πρόσωπο, αλλά ως άτομο τόσο σε σχέση με το Θεό όσο και σε σχέση με τον άλλο άνθρωπο και το φυσικό περιβάλλον. Η ανθρώπινη ύπαρξη από ζωντανή και αυθεντική εικόνα του Τριαδικού Θεού ξαφνικά θεοποιεί τον εαυτό της, βυθίζεται στην ατομικότητα της και διακόπτει με βίαιο τρόπο την αληθινή επικοινωνία της τόσο με το Θεό όσο και με την κτίση. Επιδιώκει τη διάσπαση και τη ρήξη με το Θεό και την κτίση, τρώγοντας από τον απαγορευμένο καρπό και αδιαφορώντας για τις υπαρκτικές συνέπειες, οι οποίες θα επακολουθήσουν τόσο για τον ίδιο όσο και για την υπόλοιπη κτιστή δημιουργία. Ακόμα και αυτή η έντονη παρενόχληση του διαβόλου προς τον άνθρωπο, σχολιάζει ο Βασίλειος Θερμός, στόχευε περισσότερο στη διόγκωση του ναρκισσισμού του, παρά στην ικανοποίηση της γεύσης του απαγορευμένου καρπού· «ήδει γαρ ο Θεός, ότι η αν ημέρα φάγητε απ’ αυτού (…) έσεσθε ως θεοί, γινώσκοντες καλόν και πονηρόν» Γένεση 3:5. Ο άνθρωπος πλέον δεν μπορεί να αντικρίσει τον Θεό του και γι’ αυτό στο άκουσμα απλά και μόνο της «φωνής» του κρύβεται στα δέντρα του παραδείσου. Συγχρόνως, συναισθήματα ντροπής και φόβου αλλά και μετάθεσης των ευθυνών συνταράζουν και διακατέχουν πλέον την ανθρώπινη ύπαρξη. Η αίσθηση και η ντροπή της γυμνότητας αρχίζει από τη στιγμή κατά την οποία ο άνθρωπος παύει να στοχεύει στην αληθινή αγάπη, χαρακτηριστικό γνώρισμα των προσώπων της Τριαδικής κοινωνίας, και κινείται αποκλειστικά και μόνο για την ικανοποίηση της ατομικότητάς του, δηλαδή την ατομική ηδονή του. Ο άνθρωπος στρέφεται αποκλειστικά και μόνο στην ικανοποίηση των ατομικών αναγκών του και αδυνατεί πλέον να εκφράσει συναισθήματα αγαπητικής αυθυπέρβασης και αυτοπροσφοράς προς τον Θεό, τον συνάνθρωπο και την κτίση.
Μαζί, όμως, με την αίσθηση της γυμνότητας, του φόβου και της μοναξιάς, τα οποία γεννιούνται μετά την πτώση, ο άνθρωπος αισθάνεται ν’ απειλείται και αυτή ακόμα η ίδια η ύπαρξή του. Η φύση δεν αναγνωρίζει πλέον την θεϊκή του προέλευση και εικόνα και στρέφεται απειλητικά και εκδικητικά εναντίον του. Δεν αναγνωρίζει πλέον τον άνθρωπο ως εικόνα του Τριαδικού Θεού, διότι διαπιστώνει την αλλοίωση του προσωπικού τρόπου ύπαρξής του. Αντίστοιχα και η κτιστή φύση αισθάνεται φόβο και τρόμο μπροστά στη «γύμνια», την αποστασία και την αλλοίωση της εικόνας του αρχέγονου ανθρώπου. Ο άνθρωπος από φροντιστής και φύλακας του κήπου της Εδέμ μετατρέπεται σε δυνάστη και εξουσιαστή της γης. Η αναζήτηση τροφής από τον άνθρωπο στα ζώα και η απειλητική κίνηση εναντίον τους αναγκάζει τα ζώα να επαναστατήσουν εναντίον του, αφού δεν αναγνωρίζουν πλέον τη «βασιλική» του ιδιότητα και την αρχική χαρισματική σχέση του με τον Θεό. Εκτός από την κρίση εμπιστοσύνης, την οποία ο άνθρωπος βιώνει με τον Θεό του, αντιμετωπίζει πλέον και την αποστασία της κτίσης. Ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος, αναφερόμενος στη στάση της κτίσης έναντι τού ανθρώπου μετά την πτώση κάνει λόγο για την ηθελημένη άρνησή της να υποταγεί στον παραβάτη άνθρωπο: «τοιγαρούν και εξελθόντα του παραδείσου αυτόν πάσα η κτίσις, η υπό Θεού παραχθείσα εκ του μη όντος, θεασάμενη, ουκέτι υποταγήναι τω παραβάτη εβούλετο· ο ήλιος λάμψαι ουκ ήθελεν, η σελήνη φάναι ουκ έφερε, τα άστρα οφθήναι τούτω ουχ είλοντο, αι πηγαί βρύειν ουκ έμελλον· ουκ εβούλοντο ρέειν οι ποταμοί, εφ’ εαυτόν εμελέτα ο αήρ συσταλήναι και μη δούναι τω προσκεκρουκότι αναπνοήν· τα θηρία και πάντα τα ζώα της γης, γυμνωθέντα τούτον της πρώην θεασάμεθα δόξης, καταφρονήσαντα αυτού, ετραχύνθησαν άπαντα ευθύς κατ’ αυτού· ο ουρανός καταπεσείν δικαίως επ’ αυτόν οιονεί πως κεκίνητο και η γη επί του νώτου φέρειν τούτον ουκ έστεγε» Λόγοι Ηθικοί Α΄, κεφ. 2, S.C., 122.190. Η επιθυμία, μάλιστα, τού ανθρώπου για κτήση και κατάκτηση της κτίσης ως συνέπεια της γενικευμένης ηθικής διαφθοράς, η οποία τον διακατέχει, θα προκαλέσει αλυσιδωτές αντιδράσεις εκ μέρους της φύσης, όπως για παράδειγμα την ακραία εκδήλωση του κατακλυσμού. Ο κατακλυσμός θα αποτελέσει το αποκορύφωμα αυτής της συνεχιζόμενης «καχυποψίας» ανάμεσα στον άνθρωπο και στη φύση. Ωστόσο, ο Τριαδικός Θεός δεν επιτρέπει και πάλι την ολοκληρωτική καταστροφή του κόσμου, αλλά φροντίζει για τη διάσωσή του μέσω του ευσεβούς Νώε. Ο Θεός παρεμβαίνει στον ευσεβή Νώε, παρέχοντάς του «τεχνικές οδηγίες» για την κατασκευή της κιβωτού, ώστε με αυτόν τον τρόπο να εξασφαλιστεί η συνέχεια της ζωής. Το όνομα, άλλωστε, «Νώε» στα Εβραϊκά σημαίνει «ανακούφιση», γεγονός το οποίο υποδηλώνει τη σφοδρή επιθυμία του Τριαδικού Θεού να «ανακουφίσει» τον άνθρωπο από τις οδυνηρές συνέπειες της πτώσης. Πρόκειται στην ουσία για μια ακόμη εκδήλωση της αγάπης του Τριαδικού Θεού προς τον κόσμο και τον άνθρωπο και συνάμα για μια επιπλέον απόδειξη ότι ο ανθρώπινος πολιτισμός δεν είναι από τη φύση του κακός και δαιμονικός.
Η αρχική σχέση τού ανθρώπου με την υλική δημιουργία παύει επίσης να είναι αρμονική και αγαπητική και μετατρέπεται σε εχθρική και ανταγωνιστική. Η σχέση διαλόγου και επικοινωνίας ανάμεσα στον άνθρωπο και στη φύση μετατρέπεται σε μονόλογο και απομόνωση. Ο άνθρωπος δεν αναγνωρίζει την κτίση ως δημιουργία της αγάπης και της ελευθερίας του Τριαδικού Θεού. Αντίθετα η κτίση εκλαμβάνεται από τον άνθρωπο άλλοτε ως ο επίγειος θεός και άλλοτε ως ο μεγάλος αντίπαλος, ο οποίος πρέπει με κάθε τρόπο να εξοντωθεί. Η αρχική εικόνα της κτίσης, η οποία στη βιβλική διήγηση ταυτίζεται με τον Παράδεισο, δηλαδή ένα πανέμορφο κήπο, ανατρέπεται και εμφανίζονται πλέον η γυμνότητα, ο πόνος, ο κόπος, ο διάβολος, η έρημος. Ο ωραιότατος κήπος, τον οποίο ο Θεός δημιούργησε για τον άνθρωπο, αντικαθίσταται από την παρουσία των ακανθών και των τριβόλων, τα οποία έκτοτε θα αποτελούν σημάδια της έλλειψης εμπιστοσύνης του Τριαδικού Θεού προς τον άνθρωπο: «Τα φυτά αυτά αποτελούν σημεία ενδεικτικά της στειρότητας της γης, η οποία στις βιβλικές σκηνές της θείας κρίσεως συνδέεται πάντοτε με την κατάρα, ενώ η γονιμότητά της με την ευλογία του Θεού» Καλαντζάκης Ε. Στ., Εν αρχή εποίησεν ο Θεός, σελ. 613. Παράλληλα η τροφή, η οποία δόθηκε από τον Θεό προς τον άνθρωπο ως «ευλογία» και ως βασική προϋπόθεση της ζωής του, αλλά και συγχρόνως ως ευκαιρία για την πραγματοποίηση σχέσης μαζί του, καθώς και με τη φύση, στερείται του αρχικού της προσανατολισμού της. Η αποξένωση της τροφής από τον Θεό σημαίνει ότι ο άνθρωπος επιλέγει να τη χρησιμοποιεί αποκλειστικά και μόνο για την ικανοποίηση της φυσικής ατομικότητάς του.
Η πρωτοβουλία βέβαια του Θεού να προσφέρει στον άνθρωπο τους «δερμάτινους χιτώνες» αποτελεί, ίσως, την πιο τρανή απόδειξη της αγάπης του· «και εποίησε Κύριος ο Θεός τω Αδάμ και τη γυναικί αυτού χιτώνας δερματίνους και ενέδυσεν αυτούς» Γένεση 3:21. Ο κτιστός άνθρωπος, ο οποίος δεν παύει να παραμένει – έστω και αμαυρωμένη – εικόνα του Τριαδικού Θεού, μπροστά στον κίνδυνο να επιστρέψει στην απόλυτη ανυπαρξία, δηλαδή στον αιώνιο θάνατο «ντύνεται τώρα με το “δερμάτινο χιτώνα” της αλογίας, της φθοράς και της θνητότητας». Ωστόσο, η πορεία τού ανθρώπου στη συνέχεια θα είναι μια πορεία αυτονομημένη από το Δημιουργό της, η οποία θα αναζητά το νόημα της ύπαρξής της όχι στη σχέση και στην επικοινωνία με τον Τριαδικό Θεό, αλλά εντός του ίδιου του κτιστού κόσμου. Ο άνθρωπος θα επιδιώκει ανεπιτυχώς, όπως για παράδειγμα στην κατασκευή του Πύργου της Βαβέλ μέσω της τεχνολογικής ανάπτυξης, να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ ουρανού και γης και ίσως να «επιστρέψει» ξανά με τις δικές του αποσπασματικές δυνάμεις «θριαμβευτής» στον ουρανό. Το αποτέλεσμα, όμως, είναι η επικράτηση, για άλλη μια φορά, της πλήρους σύγχυσης, δηλαδή της έλλειψης συνεργασίας και επικοινωνίας (Βαβέλ), διότι και αυτή η προσπάθεια τού ανθρώπου γίνονταν χωρίς την ευλογία του Δημιουργού Θεού. Η προσπάθεια τού ανθρώπου να ενθρονίσει στη θέση του Θεού τον άνθρωπο, την κοινωνία και τον πολιτισμό του, δεν θα γίνει κατορθωτή. Η ολοκληρωτική διάσπαση των σχέσεων ανάμεσα στον Θεό και στον άνθρωπο ανοίγει πλέον το δρόμο για μια διαρκή αντιπαλότητα και σύγκρουση με την κτίση. Ο άνθρωπος αρνείται πεισματικά να αναφέρει ευχαριστιακά την κτίση στον Κτίστη της και η κτίση με τη σειρά της αντεκδικείται, αφού δεν αναγνωρίζει τον άνθρωπο ως αληθινή εικόνα του Τριαδικού Θεού. Ο άνθρωπος, ωστόσο, όπως προαναγγέλθηκε από τους Προφήτες, τους Κριτές και τους Δίκαιους στην Παλαιά Διαθήκη, θ’ αναμένει, όπως και η κτίση τη σωτηρία από τη φθορά και το θάνατο στο πρόσωπο του Μεσσία, δηλαδή στην ενανθρώπηση του Ιησού Χριστού. Έτσι, η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού θα εγκαινιάσει για την ανθρωπότητα, με τον πιο πανηγυρικό και συνάμα ελπιδοφόρο τρόπο, την απαρχή της σωτηρίας, καθώς και την υπόσχεση της εσχατολογικής ολοκληρωτικής ανακαίνισής της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Πατρώνος Γ., «Ο άνθρωπος ως πρόσωπο στην πρωτολογία, ιστορία και εσχατολογία»
2. Ι. Ζηζιούλας, «Η κτίση ως ευχαριστία»
3. Mayes H.D.A., “The Nature of Sin and its origin in the Old Testament”
4. Οικονόμου Η., «Θεολογική Οικολογία, Θεωρία και Πράξη»
5. Αγοράς Κ., «Περί Κόσμου, Ανθρώπου και Ιστορίας»
6. Καλαντζάκης Ε. Στ., «Εν αρχή εποίησεν ο Θεός»
7. Γιανναράς Χ., «Το αλφαβητάρι της πίστης»
8. Νησιώτης Ν., «Η φύση ως κτίση»
9. Συμεών ο Νέος Θεολόγος, «Λόγοι Ηθικοί Α΄»
10. Wehnam J.G., “Genesis 1 – 15, Word Biblical Commentary”
11. Δεσπότης Σ., «Έθνος και Εκκλησία»
12. Φαράντος Μ., «Δογματικά και Ηθικά»
13. Houghton J., “Christians and the Enviroment, Our opportunities and Responsibilities”
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ
Το παρόν άρθρο είναι από τη διπλωματική εργασία του κ. Ιωάννη Ζαχαράκη, που φέρει τον τίτλο «Το Ήθος τής Ευχαριστίας και ο Σύγχρονος Άνθρωπος. Θεολογικές Προσεγγίσεις στη Σχέση Ανθρώπου και Φυσικού Περιβάλλοντος»
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου