Η εξάρτηση από το Θεό και οι άλλες εξαρτήσεις, σε έναν σύγχρονο κόσμο που διαρκώς μεταβάλλεται

Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή

Δρ.Θ.

Αναμφίβολα ζούμε σ’ ένα διαρκώς εξελισσόμενο και μεταβαλλόμενο κόσμο. Όμως πάρα τις αλλαγές και τις νέες προκλήσεις η ανθρώπινη φύση παραμένει η ίδια. Στην αυγή της ιστορίας ο Κάιν σκότωσε τον αδελφό του Άβελ και αυτό συνεχίζεται να συμβαίνει και τώρα. Όχι μόνο ο κόσμος συνεχώς μαστίζεται από αδελφοκτόνες συγκρούσεις, αυτό το άγριο θέαμα της ανθρώπινης τραγωδίας, αλλά και καθημερινά οι άνθρωποι επιχειρούν στις διαπροσωπικές τους σχέσεις να φονεύσουν τον συνάνθρωπο τους ψυχικά με την ειρωνεία, το ψεύδος και την απάτη, σωματική και ψυχική βία...

Στην αυγή της ιστορίας, ο Αδάμ αμφισβήτησε τον Δημιουργό του και θέλησε να γίνει θεός χωρίς Θεό και αυτό συμβαίνει και τώρα με τον σύγχρονο άνθρωπο ο οποίος υπηρετεί αποκλειστικά και μόνο το υπερφίαλο εγώ του. Είναι αυτό που λένε οι Πατέρες της Εκκλησίας μας, φιλαυτία, και η σύγχρονη ψυχολογία με τον Φρόιντ θα το ονομάσει Ναρκισσισμό και ναρκισσιστική διαταραχή.

Η φράση του θέματος της εισήγησης μας «η εξάρτηση από το Θεό», ασφαλώς προκαλεί και εγείρει το ερώτημα πολλών: «άραγε, υπάρχει ο Θεός;». Απέναντι σε αυτό το ερώτημα που το ακούμε συχνά η Εκκλησία αντιπαραθέτει το ερώτημα: «άραγε υπάρχει ο άνθρωπος;». Και αυτό το ερώτημα δεν είναι απλώς ένα ευφυολόγημα, ερώτημα άνευ περιεχομένου για εντυπωσιασμό, αλλά πραγματικό, διότι η Θεολογία αναρωτιέται για το νόημα και το σκοπό της ύπαρξης και μας λέγει ότι ο μόνος που κατέχει την ύπαρξη κυριολεκτικά  είναι ο Θεός ενώ εμείς, αλλά και όλο το Σύμπαν, προήλθαμε από το σκότος της ανυπαρξίας. Είμαστε θνητοί. Άραγε, προς τα που πορευόμαστε; «Είμαστε  αιώνιοι ή μήπως όλοι μας θα καταλήξουμε στο σκότος της ανυπαρξίας από όπου προήλθαμε;», θέτει το   ερώτημα ο γέροντας Σωφρόνιος του Έσσεξ. (Βλ.Σωφρονίου Σαχάρωφ αρχιμανδρίτου, Οψόμεθα τον Θεόν καθώς εστίν, Μετάφραση Ιερομονάχου Ζαχαρίου, Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Τιμίου Προδρόμου, Έσσεξ Αγγλίας 1992, 16εξ). Εμείς υπάρχουμε επειδή μετέχουμε στην ζωοποιό ενέργεια του Θεού που μας χαρίζει την ύπαρξη όπως ακριβώς πρέπει να μετέχουμε στην φωτιστική ενέργεια του ήλιου για να βλέπουμε, αν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε ένα παράδειγμα για να το κατανοήσουμε.  Κατά συνέπεια, η ύπαρξή μας εξαρτάται άμεσα από το Θεό. Αυτή η εξάρτηση από το Θεό οδηγεί και στην αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου, δηλαδή να γίνει για αυτό που πλάστηκε: να ομοιάσει με το Θεό δια της ανιδιοτελούς αγάπης. (Βλ.Ιωάννου Ρωμανίδη Πρωτοπρεσβυτέρου, Το προπατορικόν αμάρτημα, Αθήνα 1989, σελ. 100, 110, 111). Αναγνωρίζουμε άραγε αυτή την  ζωτική αλήθεια ή προσπαθούμε να υποκαταστήσουμε αυτήν την υπαρξιακή εξάρτηση με άλλου είδους εξαρτήσεις;

Ενώ η  φιλοσοφία, αρχαία και σύγχρονη, θέτει το ερώτημα: «τι είναι ύπαρξη;»∙ η Εκκλησία πάλι θέτει το ερώτημα: «που βρίσκεται το νόημα της ύπαρξης;», διότι σκοπός του ανθρώπου στη Γη δεν είναι απλώς να ικανοποιήσει μόνο την περιέργεια του, εγκλωβισμένος στις αισθήσεις του, αλλά να βρει την πληρότητα της ζωής. Σε αυτό σημείο ο άνθρωπος είτε αναζητεί την εξάρτηση από την πηγή της ύπαρξής του που είναι ο  Θεός είτε σε άλλες εξαρτήσεις ώστε να κατακτήσει την ευτυχία και τη χαρά.

Η κοσμική ηθική, σε αντίθεση με τη χριστιανική, είναι αναμφίβολα μανιχαϊστική. Αυτό σημαίνει ότι η κοινωνία, ο πολύς κόσμος θέτει στο περιθώριο αυτόν που υποφέρει από εξαρτήσεις, όπως τον ναρκομανή, τον αλκοολικό, τον αποβάλει από τη ζωή του ξεχνώντας ότι «τελώναι καί αί πόρναι προάγουσιν υμάς εις τήν βασιλείαν τού Θεού» (Ματθ. 21:31). Θεωρεί ότι είναι από τη φύση του κακός, δεν υπάρχει αλλαγή, δεν υπάρχει μετάνοια και συγχώρεση. Αντίθετα η Εκκλησία θεωρεί ότι τα πάθη, δηλαδή οι εξαρτήσεις που καταδυναστεύουν τον άνθρωπο δεν είναι τίποτα άλλο παρά διαστροφή του καλού, παράχρηση του καλού. (Βλ. Α. Κεσελόπουλου, Πάθη και αρετές στη διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Θεσσαλονίκη 1990). Αναφέρει ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος: «Ο Θεὸς ούτε έπλασε ούτε δημιούργησε κανένα κακό. Κάποιοι όμως απατήθηκαν που ισχυρίσθηκαν ότι μερικά από τα πάθη υπάρχουν εκ φύσεως στην ψυχή. Δεν έλαβαν υπόψιν τους ότι εμείς ορισμένες στοιχειώδεις κλίσεις της φύσεώς μας τις μεταστρέψαμε σε πάθη. Επί παραδείγματι: Εκ φύσεως υπάρχει μέσα μας ο ζήλος για τις αρετές, και εμείς τον στρέφουμε προς το κακό. Μάς δόθηκε ακόμη και η μνησικακία, αλλά εναντίον των εχθρών της ψυχής. Μάς δόθηκε και η επιθυμία της τροφής, αλλά όχι και της ασωτίας» (Αγίου Ιωάννου του Σιναΐτου, Κλίμαξ, μετάφραση Αρχιμ. Ιγνατίου, Έκδοσις Ιεράς Μονής Παρακλήτου, Ωρωπός Αττικής 1988). Κατά συνέπεια όλες οι αιτίες των διαφόρων εξαρτήσεων που θα δούμε παρακάτω δεν είναι από τη φύση του κακές αλλά εμείς τις μεταβάλλαμε από θετικές σε αρνητικές και οι άνθρωποι που κατατρύχονται από διάφορες εξαρτήσεις δεν είναι από τη φύση τους κακοί αλλά ασθενείς που χρειάζονται θεραπεία (Βλ. Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν, PG 74, 789Β, καί Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή, Αμαρτία: Ενοχή ή πένθος; Θεσσαλονίκη 2011, σελ.42 εξ.).

Ας αναφερθούμε καταρχάς σε μια εξάρτηση που καταδυναστεύει πολλούς και είναι η εξάρτηση από τα λεγόμενα κοινωνικά μέσα δικτύωσης. Πριν περίπου 30 χρόνια όλα αυτά που συμβαίνουν με το internet και τα λεγόμενα κοινωνικά μέσα δικτύωσης ασφαλώς κινούνταν στα πλαίσια της επιστημονικής φαντασίας. Σήμερα τα  μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας. Γίγαντες κοινωνικής δικτύωσης όπως το Facebook, το Twitter, κ.α. έχουν συμβάλει στη δημιουργία ενός ολόκληρου νέου κόσμου όπου είμαστε ελεύθεροι να εκφράσουμε την άποψή μας και να την μοιραστούμε με τους φίλους και τους συνανθρώπους μας. Μας παρέχεται η ευχέρεια να μοιραστούμε τις ιδέες, τις σκέψεις και τα συναισθήματα άμεσα και γρήγορα. Έχουν γίνει μια σημαντική πηγή ειδήσεων καθώς τα νέα ταξιδεύουν με ιλιγγιώδη ταχύτητα. 

Απομακρυσμένοι άνθρωποι μπορούν να κρατήσουν επαφή πολύ εύκολα, και ταυτόχρονα τους δίνεται η ευκαιρία να γνωρίσουν άτομα που ανήκουν σε διαφορετικές κουλτούρες. Αυτές είναι οι θετικές πλευρές. 

Πόσο όμως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης  είναι “κοινωνικά” τελικά; Διότι οι χρήστες, ολοένα και συχνότερα μάλιστα, εμφανίζουν συμπτώματα εξάρτησης, σύμφωνα με επιστημονικές έρευνες που διεξήχθησαν, αφού 6 στους 10 (63%) Αμερικανούς συνδέεται καθημερινά στο Facebook και 4 στους 10, περισσότερες από μία φορά κατά τη διάρκεια της ημέρας. Την ίδια στιγμή, οι επιλογές αλληλεπίδρασης που έχει στη διάθεσή του ο κάθε χρήστης (τα likes, τα comments, τα posts ) «γεννούν» την ανάγκη της επανάληψης και διευρύνουν την εξάρτησή του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, λόγω της επιθυμίας του για αποδοχή και αυτοπροβολή.
Αυτή η ανάγκη για προσοχή δημιουργεί εθισμό, μια σχέση εξάρτησης, κάτι σαν το αλκοόλ ή τις διάφορες ναρκωτικές ουσίες. Μας κάνει αντικοινωνικούς. Απομονώνει το άτομο από τον κοινωνικό περίγυρο, τον ρίχνει σε μια μη φυσιολογική, εικονική πραγματικότητα. Αφιερώνουμε πολλές ώρες μπροστά στα μέσα αυτά, ποζάρουμε φιλάρεσκα μπροστά στην κάμερά τους για τις λεγόμενες selfies, γιατί απλούστατα επιθυμούμε το θαυμασμό των άλλων. Αποζητούμε την αναγνώριση. Μήπως μας λείπει η αυτοεκτίμηση; Μήπως θέλουμε να δημοσιοποιήσουμε κάτι από την προσωπική μας ζωή για να κάνουμε τους άλλους να μας ζηλέψουν; Αυτές είναι οι αρνητικές διαστάσεις του θέματος.

Το κύριο μέρος της ευθύνης για αυτή την κατάσταση το φέρουν οι γονείς. Τα παιδιά όντας ευρισκόμενα στο στάδιο διαμόρφωσης της ταυτότητάς τους αποζητούν επικοινωνία και συζήτηση των προβληματισμών τους. Αντικρίζοντας όμως την απαθή και αδιάφορη στάση των ενηλίκων, οι οποίοι μάλιστα και οι ίδιοι μπορεί να είναι εθισμένοι στα social media, αναζητούν «συντροφιά» και παρέα και αυτοί σε αυτά. Μάλιστα είναι σύνηθες το φαινόμενο, και μάλιστα έχει υποπέσει στην αντίληψη του ομιλούντος, πολλές φορές μια οικογένεια να έχει βγει έξω και στο ίδιο τραπέζι κανείς να μη μιλάει με τον διπλανό του αλλά όλοι να ασχολούνται με το κινητό τους.  
Αφιερώνοντας λοιπόν χρόνο στο παιδί μας και προσφέροντάς του την δυνατότητα του διαλόγου μέσω της εγγύτερης επικοινωνίας και όχι της εικονικής θα το βοηθήσουμε να απαλλαγεί από αυτήν την εξάρτηση. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να ασχοληθεί ξανά με τα social media – αυτό θα ήταν το άλλο άκρο – αλλά να αποκτήσει το μέτρο στη χρήση των μέσων αυτών. 

Μία αλλά εξάρτηση η οποία καταδυναστεύει τους ανθρώπους και ειδικά τους νέους, είναι τα ναρκωτικά. Γιατί καταφεύγει άραγε κάποιος στα ναρκωτικά; Ποιοι είναι οι βαθύτεροι λόγοι; Πως μπορεί να απεξαρτηθεί κανείς; Υπάρχει λύση; Πως μπορεί να βοηθήσει η οικογένεια; Τι στάση πρέπει να κρατήσουν οι φίλοι; Υπάρχει διέξοδος; 

Ένας άνθρωπος καταφεύγει στα ναρκωτικά καθαρά για ψυχολογικούς λόγους. Αυτό είναι επιβεβαιωμένο εδώ και πολλά χρόνια. Οι ψυχολογικοί αυτοί λόγοι είναι πολλοί και διαφορετικοί για τον καθένα αλλά έχουν μία κοινή συνισταμένη. Το κενό. Κάτι λείπει εσωτερικά. Και προσπαθεί να γεμίσει αυτό το εσωτερικό κενό. Νιώθοντας κενός εσωτερικά για να «γεμίσει» αυτή την κενότητα καταφεύγει στις ουσίες ή στο αλκοόλ, οι οποίες επιφέρουν μια προσωρινή πληρότητα. Η πληρότητα αυτή μπορεί να γεμίζει το κενό της αγάπης που δεν είχαν, το κενό του θυμού που δεν μπορούν να εκφράσουν ή το κενό μιας απώλειας που δεν μπόρεσαν να διαχειριστούν. Όταν τελειώσει αυτή η πληρότητα θα ξαναζητήσουν την ναρκωτική ουσία.

Κάποιοι υποστηρίζουν ότι τα ναρκωτικά είναι η καταφυγή των ανθρώπων εξαιτίας των δυσκολιών της ζωής. Όλοι μας όμως έχουμε δυσκολίες και ενστικτωδώς φτιάχνουμε μέσα μας διάφορους ψυχολογικούς μηχανισμούς άμυνας με τους οποίους τις αντιμετωπίζουμε. Δεν παίρνουμε όμως ναρκωτικά επειδή συμβαίνουν όλα αυτά. Βρίσκουμε τρόπους να το διαχειριστούμε. Θυμώνουμε, ομιλούμε, κινητοποιούμαστε, ψάχνουμε λύσεις. Εάν δεν τα πράτταμε αυτά τότε απλώς θα αφήναμε την καταστροφή να μας παρασύρει. Τί αλλάζει λοιπόν στους ανθρώπους που καταφεύγουν στα ναρκωτικά; Γιατί δεν χρησιμοποιούν τους προστατευτικούς ψυχολογικούς μηχανισμούς και επιλέγουν τον δρόμο της αυτοκαταστροφής;

Υπάρχουν συγκεκριμένοι λόγοι που προκαλούν αυτή συμπεριφορά. Πίσω από την αυτοκαταστροφή κρύβεται ο θυμός και πίσω από τον θυμό, η βαθιά λύπη. Λύπη για γεγονότα που συνέβησαν σε μικρή ηλικία. Γεγονότα διαφορετικά για τον καθένα αλλά ιδιαίτερα σημαντικά. Γεγονότα τα οποία ωθούν τα άτομα σε κάποιου είδους αντιδραστικότητα. Όταν εξετάζουμε την προσωπικότητα των ανθρώπων αυτών βρίσκουμε πάντα κάποιου είδους αντιδραστικότητα. Δικαιολογημένη. Δεν τρελάθηκαν ξαφνικά αυτά τα άτομα και θέλουν να αυτοκαταστραφούν ούτε συμβαίνει κάτι οργανικό που αν θεραπευτεί τότε δεν θα είναι αντιδραστικοί και αυτοκαταστροφικοί. Όχι. Συμβαίνουν όμως ψυχολογικά γεγονότα μέσα τους τα οποία διαμορφώνουν έναν ψυχισμό ο οποίος δεν βρίσκει άλλη διέξοδο.

Σύμφωνα με έναν σύγχρονο ψυχαναλυτή, τον κ. Ματθαίο Γιωσαφάτ, το κύριο πρόβλημα είναι η ανατροφή των παιδιών. Παλαιότερα, είχαμε την εκτεταμένη οικογένεια με κύριο πρόσωπο τη μητέρα, αλλά και τον πατέρα, τους συγγενείς, τη γειτονιά. Τώρα η οικογένεια αυτή τείνει να εκλείψει στις μεγάλες πόλεις. Μεταβήκαμε στην πυρηνική οικογένεια (συνήθως μητέρα – πατέρας κι ένα παιδί, σπανιότερα δύο). Αυτό έχει μειονεκτήματα πολλά, αλλά έγινε πολύ χειρότερο από την ανάγκη να έχουμε άλλα πρόσωπα να φροντίζουν το παιδί λόγω της εργασίας της μητέρας. Έτσι έχουμε σήμερα μια καινούργια μορφή οικογένειας. Το παιδί όμως χρειάζεται ένα πρόσωπο με την ίδια γλώσσα, φωνή, τρόπο χειρισμού, μυρωδιά, δέρμα κ.λ.π. ώστε να μπορέσει να δημιουργήσει δεσμό που θα αποτελεί τη βάση της κατοπινής του ασφάλειας. Αυτό είναι το πρόσωπο της μητέρας. Τα σημερινά παιδιά σ’ ένα μεγάλο ποσοστό δεν δημιουργούν αυτόν τον ασφαλή δεσμό με αποτέλεσμα να υπάρχει ένα ψυχικό κενό μέσα τους, και ουσιαστικά η βύθιση και η απόσυρση στον ψεύτικο παράδεισο  των ναρκωτικών είναι μίμηση της βύθισης στην ζεστασιά της μητρικής αγκαλιάς που στερήθηκαν αυτά τα παιδιά. (Βλ. Γιωσαφάτ Ματθαίου, Μεγαλώνοντας μέσα στην ελληνική οικογένεια. Η ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη του παιδιού και ο ρόλος των γονέων: Μια ψυχαναλυτική προσέγγιση, Αθήνα 2010).

Πίσω από κάθε συμπεριφορά πρέπει να αναζητούμε τη βαθύτερη αιτία και να μην κρίνουμε αβίαστα. Και θα ήθελα στο σημείο αυτό να αναφέρω ένα περιστατικό με τον άγιο Παΐσιο το οποίο μας διδάσκει ακριβώς, ότι πίσω από μια τραγική περίπτωση μπορεί να κρύβονται πολύ περισσότερο τραγικές αιτίες, άγνωστες σε εμάς αλλά γνωστές στο Θεό. Κάποτε, λοιπόν, στο Άγιο Όρος ήταν ένας μοναχός που διέμενε στις Καρυές. Έπινε καθημερινά και μεθούσε και γινόταν αιτία να σκανδαλίζονται οι προσκυνητές. Κάποια στιγμή πέθανε και ανακουφισμένοι κάποιοι πιστοί πήγαν στον άγιο Παΐσιο να του πουν με ιδιαίτερη χαρά ότι επιτέλους λύθηκε αυτό το τεράστιο πρόβλημα. Ο άγιος Παΐσιος τους απάντησε ότι γνώριζε για το θάνατο του μοναχού, αφού είδε ολόκληρο τάγμα αγγέλων που ήρθαν να παραλάβουν την ψυχή του. Οι προσκυνητές απόρησαν και διαμαρτυρήθηκαν και κάποιοι προσπαθούσαν να εξηγήσουν στον γέροντα Παΐσιο για ποιόν ακριβώς μιλούσαν, νομίζοντας ότι δεν κατάλαβε ο γέροντας. Και τότε ο άγιος Παΐσιος τους διηγήθηκε: Ο συγκεκριμένος μοναχός γεννήθηκε στη Μ. Ασία, λίγο πριν την καταστροφή όταν οι Τούρκοι μάζευαν όλα τα αγόρια. Για να μην το πάρουν από τους γονείς του, αυτοί το έπαιρναν μαζί τους στο θερισμό και για να μην κλαίει, του έβαζαν λίγο ρακί στο γάλα για να κοιμάται. Ως εκ τούτου μεγαλώνοντας έγινε αλκοολικός. Εκεί βρήκε ένα γέροντα και του είπε ότι είναι αλκοολικός. Του είπε ο γέροντας να κάνει μετάνοιες και προσευχές κάθε βράδυ και να παρακαλεί την Παναγία να τον βοηθήσει να μειώσει κατά ένα ποτήρι, τα ποτήρια που έπινε. Μετά ένα χρόνο κατάφερε με αγώνα και μετάνοια να κάνει τα 20 ποτήρια που έπινε, 19 ποτήρια. Ο αγώνας συνέχισε με την πάροδο των χρόνων και έφτασε τα 2 – 3 ποτήρια, με τα οποία όμως πάλι μεθούσε. Ο κόσμος έβλεπε χρόνια ένα αλκοολικό μοναχό που σκανδάλιζε τους προσκυνητές, ο Θεός έβλεπε ένα αγωνιστή μαχητή που με μεγάλο αγώνα αγωνίστηκε να μειώσει το πάθος του. Κατά συνέπεια η κρίση ανήκει μόνο στο Θεό.

Όμως η πιο φοβερή εξάρτηση είναι από το ναρκισσιστικό Εγώ μας. Ναρκισσισμός σημαίνει ότι ο άνθρωπος θεωρεί τον εαυτό του ως το κέντρο του κόσμου και ότι οι άλλοι γεννήθηκαν να τον υπηρετούν. Είναι ακριβώς η επανάληψη του προπατορικού αμαρτήματος. Μια διάσταση του Ναρκισσισμού είναι και η σωματική, λεκτική και ψυχολογική βία που εξασκούν ορισμένοι, το λεγόμενο bullying. Η ψυχολογική ονομάζεται και αλλιώς καταδυνάστευση και ορίζεται ως η σκόπιμη επιθυμία να αποκτήσει κανείς ψυχολογική υπεροχή επάνω στους άλλους πληγώνοντάς τους, απειλώντας τους, γελοιοποιώντας τους ή εκφοβίζοντάς τους (Βλ. D. Fontana, Ψυχολογία για εκπαιδευτικούς, μτφρ Μ. Λώμη, Αθήνα 1995, σελ. 374). Πολλές φορές η ψυχολογική βία «πονάει» περισσότερο. Το bullying διακρίνεται  από την απλή επιθετικότητα. Κριτήριο διάκρισης είναι πρώτον, η χρονική της διάρκεια και δεύτερον, όσοι εξασκούν το bullying νιώθουν ευχαρίστηση και ικανοποίηση.

Έρευνες ψυχολόγων και παιδαγωγών έχουν δείξει ότι 1 στους 5 δυνάστες υποφέρει από σοβαρές ψυχικές διαταραχές και μπορεί να έχει σοβαρά προβλήματα φύλου όπως π.χ. ανάγκη να επιβεβαιώσει τον ανδρισμό ή τη θηλυκότητα του (Βλ. D. Fontana, Ψυχολογία για εκπαιδευτικούς, μτφρ Μ. Λώμη, Αθήνα 1995, σελ. 375). Προέρχονται από σπιτικά με γονείς σωματικά ή και συγκινησιακά βίαιους, όπου η επιθετική και σκληρή συμπεριφορά είναι η μόνη αποτελεσματική μέθοδος επιβολής. Η βία παράγει βία καθώς η επιθετικότητα και η βία είναι το αποτέλεσμα ενίσχυσης και μίμησης προτύπων των οποίων αντιγράφεται η συμπεριφορά τους. Οι θηλυκοί δυνάστες γίνονται στη συνέχεια καταδυναστευτικές μητέρες και ανατρέφουν παιδιά δυνάστες. Έτσι, ο φαύλος κύκλος διαιωνίζεται από τη μια γενιά στην άλλη (Βλ. D. Fontana, Ψυχολογία για εκπαιδευτικούς, μτφρ Μ. Λώμη, Αθήνα 1995, σελ. 376). Από την άλλη πλευρά τα θύματα είναι ευαίσθητα άτομα, επιφυλακτικά ή ανασφαλή και πολλές φορές πιο μικρόσωμα, ενώ οι δυνάστες συνήθως πιο μεγαλόσωμοι, εξουσιαστικοί, αντικοινωνικοί και επιθετικοί.

Η στέρηση της κατάλληλης γονεϊκής φροντίδας κατά τους πρώτους μήνες της ζωής του βρέφους τους, προκαλεί φοβερή δυσκολία στη δημιουργία ομαλών κοινωνικών σχέσεων και αργότερα μια αδυναμία, όταν γίνονται γονείς, να προσφέρουν στα παιδιά τους αγάπη και φροντίδα (Βλ. D. Fontana, Ψυχολογία για εκπαιδευτικούς, μτφρ Μ. Λώμη, Αθήνα 1995, σελ. 29). Εάν το παιδί δεν λάβει ένα γενναιόδωρο ποσό αγάπης από τους γονείς θα δυσκολευτεί να αγαπήσει και να φροντίσει τους άλλους. Οι υπερβολικά αυστηροί γονείς, οι οποίοι τιμωρούν συχνά το παιδί ανάλογα με τη δική τους συναισθηματική κατάσταση και δεν αφήνουν περιθώρια συναισθηματικής αντίδρασης και έκφρασης από μέρους του παιδιού, αλλά και οι υπερβολικά παραχωρητικοί γονείς που δεν θέτουν όρια στη συμπεριφορά του παιδιού εξωθούν το παιδί σε επιθετική συμπεριφορά. Αντίθετα, το παιδί που μεγάλωσε με γονείς ικανούς να του προσφέρουν στοργή, κατανόηση και λογική, έχει  εφοδιαστεί με κάθε δυνατότητα να μάθει πως να σχετίζεται ικανοποιητικά με τους άλλους. Εάν μάθει ένα παιδί ότι μπορεί να εμπιστεύεται αυτούς που το περιβάλλουν, γιατί το αγαπούν και το φροντίζουν και το αντιμετωπίζουν με σταθερότητα και συνέπεια, τότε μπορεί και αυτό να φερθεί με ζεστασιά και ευαισθησία απέναντι στους συνανθρώπους του (Βλ. D. Fontana, Ψυχολογία για εκπαιδευτικούς, μτφρ Μ. Λώμη, Αθήνα 1995, σελ. 32). Όταν η σχέση γονιού – παιδιού χαρακτηρίζεται από υπερβολική ψυχρότητα, απαιτητικότητα, επικριτικότητα ή αστάθεια αυτό οδηγεί σε αντικοινωνικές συμπεριφορές.

Στην επιθετική συμπεριφορά παίζουν ρόλο και ορισμένες ασυνείδητες διαδικασίες. Μέσα στο ασυνείδητο υπάρχουν απωθημένες επιθυμίες, τραυματικές εμπειρίες οι οποίες όταν έρχονται στην επιφάνεια δημιουργούν άγχος στο άτομο το οποίο πρέπει να το διαχειριστεί. Έτσι επινοεί ορισμένους «μηχανισμούς άμυνας του Εγώ», όπως λέγονται στην Ψυχολογία, για να μπορέσει να διαχειριστεί αυτή τη σύγκρουση μεταξύ των ασυνείδητων ενορμήσεων και απωθημένων του και του συνειδητού μέρους της ψυχής (Κ.Σπινάρη, Οι μηχανισμοί άμυνας του Εγώ και η λειτουργία τους στο παιδί, στο www.eduportal).     

Ένας μηχανισμός είναι η προβολή, καθώς πολλές φορές προβάλλει στους άλλους τα ασυνείδητα αρνητικά χαρακτηριστικά, ασυνείδητες ενορμήσεις που έχει ο ίδιος και είναι όλα αυτά ανεπιθύμητα και απαράδεκτα διότι δεν γίνονται αποδεκτά από την κοινωνία. Αυτά τα προβάλλει στους γύρω του προσπαθώντας να πείσει τον εαυτό του και τους γύρω του ότι ο ίδιος δεν τα διαθέτει και ότι δεν είναι σαν τους άλλους (Lynne Namka, Why Did Johnny Kill? School Violence Explained. The Dynamics of Rejection, Isolation, Bullying, Shame, Anger and Acting Out in Rage in Children, Tucson, Arizona 2001, σελ. 37). Το bullying  αποτελεί επίθεση, όπως ο ίδιος νομίζει, σε αυτά τα χαρακτηριστικά που νομίζει ότι τα έχουν τα θύματα, αλλά στην ουσία τα διαθέτει ο ίδιος, τα θεωρεί απαράδεκτα και θεωρεί καθήκον να τα πολεμήσει. Αυτό άλλωστε κάνουμε όταν κατακρίνουμε τους άλλους. Δεν λέμε άραγε αυτό που είπε ο Φαρισαίος της παραβολής, ότι δεν είμαστε «ως ούτος ο τελώνης»; (Λουκ. 18:11). 

Έναν άλλο μηχανισμό άμυνας που επινοεί ο άνθρωπος για να διαχειριστεί αυτή τη σύγκρουση μέσα του είναι η μετατόπιση, δηλαδή όταν κάποιος δεν μπορεί να τα βγάλει πέρα με κάποιον ποιό δυνατό ξεσπά στον αδύναμο. Το παιδάκι που δεν μπορεί να αποδεχθεί την αδιαφορία της μητέρας του ξεσπά στην κούκλα που της βγάζει τα μάτια και αν είναι στο σχολείο ξεσπά στους συμμαθητές του. Το παιδί που βιώνει την βία του πατέρα του στο σπίτι μεταθέτει αυτή τη βία το σχολείο και στον καθηγητή ο οποίος του θυμίζει τον βίαιο πατέρα του. Ένας άλλος μηχανισμός άμυνας που μας βοηθά να εξηγήσουμε το bullying είναι και αυτός της ταύτισης μέσω της μίμησης. Ο άνθρωπος  θέλει  να ταυτίζεται με τον δυνατό και τον επιτιθέμενο και κάνει και αυτός το ίδιο για να του μοιάσει (Βλ. Μ. Βερνάδος, Η επιθετικότητα του παιδιού στο σχολείο και στην οικογένεια, www.specialeducation.gr). 

Ειδικά σήμερα προβάλλονται τέτοιου είδους πρότυπα από την τηλεόραση όπου η βία αναπαράγεται. Επίσης το bullying θεωρείται ως αποτέλεσμα ματαίωσης. Οι υποστηρικτές της διατύπωσαν την άποψη ότι η επιθετικότητα εκδηλώνεται όταν το άτομο νοιώσει ματαίωση, δηλαδή την ψυχική ένταση που προκαλείται όταν παρεμποδίζεται κάποια ενέργεια του, ή όταν κάποιες επιθυμίες του μένουν ανεκπλήρωτες.    

Επίσης, μεγάλη σημασία κατέχουν και τα πρότυπα που προβάλλει η κοινωνία. Συνήθως, οι γονείς θέλουν τους γιους τους ζωηρούς, επιθετικούς και πιο εκρηκτικούς, γιατί έτσι θεωρούνται πιο αρρενωποί, όπως, δηλαδή, τους θέλει η κοινωνία. Αντίστοιχα, επιθυμούν τα κορίτσια πιο ήσυχα και πιο εξαρτημένα από τους ίδιους. Ας μην ενθαρρύνεται, ωστόσο, η επιθετικότητα των ήδη ζωηρών αγοριών, γιατί, αντί για αρρενωπότητα, ίσως εισπράξουν οι γονείς τους, κάποτε από τη μεριά τους έντονη σκληρότητα και αντικοινωνικότητα, που ξέρουμε πόσο βλάπτει τις διαπροσωπικές σχέσεις.

Ο χριστιανός δεν είναι δυνατόν να  ασκεί bullying. Όχι μόνο δεν πρέπει να κάνει το κακό αλλά πρέπει να κάνει και το καλό. «Πάντα ούν όσα αν θέλητε ίνα ποιώσιν υμίν οι άνθρωποι, ούτω καὶ υμείς ποιείτε αυτοίς» (Ματθ. 7:12). Επίσης δεν πρέπει να ανέχεται να βλέπει τέτοιου είδους συμπεριφορές εναντίον των συνανθρώπων του. Πρέπει να τις καταδικάζει και να αγωνίζεται υπέρ των θυμάτων. Όμως τι θα κάνει ο χριστιανός όταν υποφέρει αυτός ο ίδιος; Σωπαίνει ή μιλά; Αυτό εξαρτάται από το επίπεδο της πνευματικής του ωρίμανσης. Ο κάθε άνθρωπος βρίσκεται σε διαφορετικό πνευματικό επίπεδο και μαζί με τον πνευματικό του πατέρα θα μετρήσουν τις αντοχές ώστε με διάκριση θα αποφασίσουν μία στάση που είναι θεραπευτική και για τον θύτη και το θύμα. 

Δεν πρέπει να  μισούμε του δυνάστες μας γιατί και αυτοί είναι θύματα του διαβόλου. «Αγαπάτε τοὺς εχθροὺς υμών, ευλογείτε τοὺς καταρωμένους υμάς, καλώς ποιείτε τοις μισούσιν υμάς καὶ προσεύχεσθε υπὲρ τών επηρεαζόντων υμάς καὶ διωκόντων υμάς» (Ματθ. 5:44). Αυτή είναι η αγάπη του Χριστού. Όταν βάλουμε στη προσευχή μας αυτόν που μας κάνει κακό, τότε και ο Θεός θα ενεργήσει. Ας αναλογιστούμε το παράδειγμα του αγίου Νεκταρίου ο οποίος διασύρθηκε και κακολογήθηκε αλλά τα πάντα υπέμεινε για την αγάπη του Χριστού.

Τέλος, το ερώτημα που τίθεται είναι πως θα απαλλαγούμε από όλες τις εξαρτήσεις οι οποίες αναιρούν την ελευθερία μας. Είναι αδύνατο να φτάσουμε στο γεγονός της ελευθερίας μας από τα πάθη και της μεταμόρφωσης μας χωρίς την επίγνωση της δουλείας μας στις εξαρτήσεις. «Η μεγαλύτερη επιστήμη για τον άνθρωπο, γράφει ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, είναι να γνωρίσει τον εαυτό του» (Παιδαγωγός 3,1,1,PG 8,556A). Η επίγνωση της ασθένειας μας δεν είναι ψυχολογική αδυναμία ή παθολογική κατάσταση, αλλά η απόφαση του ανθρώπου για θεραπεία. 

Ποιος όμως θα είναι ο θεραπευτής μας; Η ορθόδοξη παράδοση είδε στο πρόσωπο του πνευματικού πατέρα έναν θεραπευτή ο οποίος  πρέπει να εφοδιαστεί και αυτός με πνευματικά φάρμακα για την απαλλαγή του ανθρώπου από την αρρώστια των εξαρτήσεων. Σύμφωνα με τον άγιο Ιωάννη της Κλίμακος τα πνευματικά του φάρμακα είναι ο λόγος, η συμβουλή, η επίπληξη αλλά και ο παρηγορητικός λόγος, το επιτίμιο αλλά και τα λόγια ανακούφισης. Όπως η μειωμένη δόση ή η υπερδοσολογία ενός φαρμάκου στην περίπτωση των σωματικών ασθενειών δεν θα  έχει τα επιθυμητά αποτελέσματα κατά το ίδιο τρόπο ο πνευματικός πρέπει να καθορίσει την ακριβή ποσότητα του πνευματικού φαρμάκου ώστε να θεραπευθεί ο πιστός. Αυτό στην πνευματική παράδοση ονομάζεται διάκριση. Το χάρισμα της διάκρισης υπενθυμίζει ότι στην θεραπεία των ψυχών δεν ισχύουν αντικειμενικά κριτήρια, καθώς δεν είναι το ίδιο μέτρο πάντοτε υγιεινό ή πάντοτε βλαβερό. Κάτι που ίσως είναι χρήσιμο και καλό για μερικούς, μπορεί να βλάψει άλλους, γιατί οι καταστάσεις παρουσιάζουν ποικιλία και οι χαρακτήρες αυτών που θεραπεύονται. Αναφέρει ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος: «Είδα έναν ανόητο ιατρό (ενν. πνευματικό πατέρα) να εξουδενώνει κάποιον συντετριμμένο ασθενή και να μη του προξενεί τίποτε άλλο παρά την απελπισία. Και είδα άλλον συνετό να χειρουργεί με τις εξουδενώσεις κάποια υπερήφανη καρδιά και να αδειάζει όλη την δυσωδία της» (Κλίμαξ, Περί διακρίσεως). Έτσι άλλους ωφελεί ο έπαινος, άλλους η επίπληξη, άλλους ο δημόσιος έλεγχος, άλλους η μυστική νουθεσία. Μόνο ο πνευματικός πατέρας που έχει διάκριση μπορεί να κατανοήσει τι είναι ωφέλιμο για το πνευματικό του τέκνο κάθε στιγμή.

Όπως ο ασθενής δεν πρέπει να ντρέπεται τον ιατρό που τον εξετάζει έτσι και ο καθοδηγούμενος στην πνευματική ζωή δεν πρέπει να ντρέπεται να φανερώσει στον πνευματικό πατέρα την πνευματική του ασθένεια διότι «όσοι ντράπηκαν τους ιατρούς, άφησαν τις πληγές να σαπίσουν· πολλοί μάλιστα πολλές φορές οδηγήθηκαν και στον θάνατο», αναφέρει πάλι ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος. (Κλίμαξ, Λόγος προς Ποιμένα). Όπως στην περίπτωση των σωματικών ασθενειών ο γιατρός πρέπει να είναι ακριβής γνώστης της ιατρικής, να έχει όσο το δυνατόν περισσότερες εξειδικευμένες γνώσεις και πείρα γύρω από ιατρικά θέματα ώστε να παράσχει και την απαιτούμενη θεραπεία, κατά τον ίδιο τρόπο και ο πνευματικός πατέρας πρέπει να έχει πείρα ώστε να μπορέσει να «εκπαιδεύσει» το πνευματικό του τέκνο στον πόλεμο εναντίον των παθών και των μεθοδειών του διαβόλου. Πρέπει ο ίδιος να έχει θεραπευθεί ή να βρίσκεται σε πορεία θεραπείας.

Σκοπός μας δεν είναι να εξαλείψουμε τις επιθυμίες μας αλλά να τις μεταμορφώσουμε, να τις αλλάξουμε κατεύθυνση. Τις εξαρτήσεις μας πρέπει να τις μετατρέψουμε από αρνητικές σε θετικές. Έτσι την ανάγκη για επικοινωνία μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης να την μετατρέψουμε σε ανάγκη πραγματικής επικοινωνίας και όχι εικονικής. Την επιθετικότητα και τη βία εναντίον των συνανθρώπων μας πρέπει να την μετατρέψουμε σε επιθετικότητα εναντίον του κακού, της αμαρτίας  και των μεθοδειών του διαβόλου. Τέλος  την αναζήτηση της ευτυχίας και του νοήματος της ζωής μέσω των ναρκωτικών πρέπει να την μετατρέψουμε σε αναζήτηση της πληρότητας μέσω της εξάρτησης μας από το Θεό.  

Εάν εμείς αναγνωρίσουμε ότι είμαστε φθαρτά όντα και ότι υποκείμεθα στη εξουσία του χρόνου τότε θα κατανοήσουμε ότι οι διάφορες εξαρτήσεις είναι παροδικές και φθαρτές και κατά συνέπεια δεν είναι δυνατόν να δώσουν νόημα και πληρότητα στη ζωή. Μόνο η σύνδεσή μας και η εξάρτησή μας από το Θεό θα δώσει περιεχόμενο στη ζωή μας και αυτό δεν είναι ευφυολόγημα αλλά βασίζεται στο γεγονός ότι εφόσον προήλθαμε από την ανυπαρξία στην ύπαρξη δια της δυνάμεως του Θεού μόνο η σύνδεσή μας με Αυτόν, που είναι η πηγή της ύπαρξής μας, θα μας βεβαιώσει ότι η ζωή μας έχει μεγάλο νόημα και αξίζει πράγματι να τη ζεις σε όλο της το βάθος και σε όλη την έκταση της. Αυτό μάς απέδειξαν όλοι οι Άγιοι μας με την κατά Θεόν ζωή τους.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Προσοχή! Χωρίς όνομα ή κάποιο ψευδώνυμο δεν γίνεται δημοσίευση σχολίου. Επίσης δεν πρέπει να είναι υβριστικό και άσχετο με το θέμα του άρθρου.