Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗ ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΟΜΗΝΙΚΟΥ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΥ - «ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ»

ΤΟΥ ΕΥΘΥΜΙΟΥ ΑΧΕΙΛΑ

Προσωπογραφία του Greco

     Πολλοί από τους κριτικούς τέχνης, ιστορικούς, καλλιτέχνες και αισθητικούς υποστηρίξανε ή αμφισβητήσανε τη σχέση του Greco με την Βυζαντινή Παράδοση. Και απ’ αυτούς άλλοι τον θέλουνε να έχει γνωρίσει αυτή στοιχειωδώς, άλλοι να έχει προπαιδευτεί σ’ αυτή και άλλοι να μην έχει ουδεμία σχέση με αυτή.

    Έτσι έχουμε τον Ισπανό Gossio (Γκόσιο), ο οποίος στο έργο του «El Greco», αναφέρει την επίδραση της Βυζαντινής Τέχνης στις πρώτες εμπνεύσεις του Greco και τον Δανό Willumsen (Γουίλιαμσεν) να υποστηρίζει την μετεξέλιξη του Greco από Βυζαντινό σε Ευρωπαίο ζωγράφο. Εκτός των ανωτέρω και πολλοί άλλοι σημειώνουν την Βυζαντινή επίδραση στη ζωγραφική του, όπως ο Α. Κύρου, Π. Πρεβελάκης, Leo Bronstein (Λίο Μπρονστάιν) κ.λ.π. Άλλοι πάλι προχωράνε μακρύτερα και συγκρίνουνε η ζωγραφική του με πολλές Βυζαντινές τοιχογραφίες και εικόνες Π.χ. ο Έλληνας Κ. Μέρτζιος και ο κυριότερος εξ αυτών Kelemen (Κέλεμεν)...

    Αντίθετα με τις απόψεις των παραπάνω, άλλοι – Mayer (Μάγιερ), Kehrer (Κέχρερ), Μ. Χατζηδάκης – υποστηρίζουνε  την μη εξάρτηση του Greco από την Βυζαντινή Τέχνη, αλλά πως δέχτηκε την επίδραση των διαφόρων καλλιτεχνικών Ευρωπαϊκών ρευμάτων όπως π.χ. των Βενετών ζωγράφων Τιντορέντο και Τισιανού ή την επίδραση του Ευρωπαϊκού μανιερισμού.  

     Τίθεται λοιπόν το ερώτημα. Ποιοι έχουνε δίκαιο και ποιοι όχι; Ενώ πράγματι υπάρχουνε αρκετές ομοιότητες της εικονογραφίας του Greco με την Βυζαντινή Παράδοση μια προσεκτικότερη και ψυχραιμότερη έρευνα μας πείθει, πως ουδεμία εξάρτηση δεν υπάρχει στην εικονογραφία του με την Τέχνη του Βυζαντίου.

    Ας εξετάσουμε μερικούς πίνακες του Greco που συγκρίνανε με την Βυζαντινή εικονογραφία. Και αρχικά η συσχέτιση που έγινε στην «Ανάσταση» του Greco – που φυλάσσεται στο Πράδο της Μαδρίτης – με την Βυζαντινή «Μεταμόρφωση» (εικόνα 1).  Επειδή και στις δύο εικόνες ο Χριστός βρίσκεται στο μέσο και στη κορυφή της σύνθεσης, ενώ οι στρατιώτες στην «Ανάσταση» και οι τρείς μαθητές στην «Μεταμόρφωση» βρίσκονται καταγής. Όμως πως είναι δυνατόν να μοιάζουνε κάτι που εννοιολογικά απέχουν μακρά η μία από την άλλη. Εννοούμε δηλαδή, πως μπορεί ο Greco την στιγμή που ζωγράφιζε την «Ανάσταση» να είχε στο μυαλό του την «Μεταμόρφωση»;

Εικόνα 1: Η Βυζαντινή «Μεταμόρφωση» και η «Ανάσταση» του Greco

     Ομοίως όταν συγκρίνουμε την εικόνα της «Βάπτισης του Χριστού». Στη Βυζαντινή Παράδοση ο Πρόδρομος αγγίζει το κεφάλι του Χριστού, δυο – τρεις άγγελοι κρατάνε τα ενδύματά του, το Άγιο Πνεύμα κατέρχεται ως περιστέρι και ένα χέρι στον ουρανό δεικνύει τον Θεό Πατέρα.

    Στο Greco μυριάδες άγγελοι πληρούν τον πίνακα, ο Πρόδρομος χύνει νερό με όστρακο στο κεφάλι του Χριστού,  ο οποίος έχει τα χέρια του ενωμένα στο στήθος και ο Θεός Πατέρας ολόσωμος κάθεται στα σύννεφα ιστορώντας «του λόγου το αληθές» (εικόνα 2).

Εικόνα 2: Η Βυζαντινή «Βάπτιση» και η «Βάπτιση» του Greco

    Στην παράσταση λοιπόν της «Βάπτισης του Χριστού» έχουμε καθαρά επίδραση της Δυτικής θεολογίας στο Greco παρά Βυζαντινής. Διότι  ο έχων Ορθόδοξη Θεολογία θα απεικονίσει τον Χριστό ολόκληρο μέσα στο νερό να βαπτίζεται από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο. Και τούτο διότι στο μυστήριο του Βαπτίσματος κατά την Ορθόδοξη Θεολογία ο οιοσδήποτε βαπτιζόμενος πρέπει να είναι ολόκληρος μέσα στο νερό.

    Αντιθέτως ο έχων Καθολική Θεολογία θα απεικονίσει τον Χριστό είτε μέσα στο νερό με την προϋπόθεση όμως το νερό να ανέρχεται μέχρι τους αστραγάλους του, είτε εκτός νερού γονατιστό στα βράχια και τον Ιωάννη τον Πρόδρομο και στην μία και στην άλλη περίπτωση να του χύνει με ένα όστρακο ή κύπελλο νερό στο κεφάλι.  Η απεικόνιση αυτή γίνεται τοιουτοτρόπως, διότι ως γνωστό το μυστήριο του Βαπτίσματος στη Δυτική Εκκλησία γίνεται δια ραντίσματος.

   Παρόλα αυτά υπάρχουνε και πίνακες του Greco – όπως αυτός που βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης – που σχετίζονται με την Βυζαντινή εικονογραφία. Απεικονίζει την Αγία Αικατερίνη. Διάφορα σημεία του πίνακα όπως το στέμμα στο κεφάλι, ο φοίνικας που κρατά στα χέρια της η Αγία Αικατερίνη, η κλίση του κεφαλιού αριστερά και ο τροχός που απεικονίζεται κάτω αριστερά της σύνθεσης είναι γνωρίσματα της Βυζαντινής εικονογραφίας.  Όμως ο Greco έχει δεχτεί ταυτόχρονα και την Δυτική επίδραση γιατί η Αγία Αικατερίνη κρατά στο δεξί της χέρι ξίφος, παντελώς άσχετο στη Βυζαντινή εικονογραφία, διότι εκεί κρατά Σταυρό πάνω στον οποίο είναι σταυρωμένος ο Χριστός (εικόνα 3).

Εικόνα 3: Η Βυζαντινή «Αγία Αικατερίνη» και η «Αγία Αικατερίνη» του Greco

     Αλλά αν ο Greco δεν έχει επηρεασθεί στην εικονογραφία του από την Βυζαντινή Παράδοση, δεν ισχύει το ίδιο για το καλλιτεχνικό του ύφος και την όλη μορφολογία του έργου του. Διότι οι υπερβολικές επιμηκύνσεις των σωμάτων και οι υπόλοιπες παραμορφώσεις αυτών προϋποθέτουνε καθαρά την Βυζαντινή επίδραση στον καλλιτέχνη. Λόγω των στοιχείων αυτών, πολλοί προσπάθησαν να βρούνε στα έργα του Greco επίδραση του μανιερισμού, ένα καλλιτεχνικό ρεύμα που ξεκίνησε στην Ευρώπη στις αρχές του 16^ου αιώνα σαν αντίδραση στον αρμονικό κλασικισμό και τον εξιδανικευμένο νατουραλισμό της τέχνης στην ώριμη Αναγέννηση, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν υπερμεγέθη αλλά όχι επιμήκη σώματα π.χ. η «Αποκαθήλωση» του Pantorno (Παντόρνο) στην Σάντα Φελιτσιτά της Φλωρεντίας. Ούτε βέβαια το παιχνίδισμα που κάνει στα έργα του με το φως και τη σκιά ή ο παροξυσμός των κινήσεων σε αυτά μπορούν να το κατατάξουν στους καλλιτέχνες του baroque (μπαρόκ). Διότι οι αντιθέσεις του φωτός με τη σκιά του Greco είναι άλλου είδους, ενέχουν μεταφυσική χροιά και όχι φυσική όπως είναι στο μπαρόκ. Επίσης η κίνηση των μορφών στο μπαρόκ είναι εξωτερική και όχι εσωτερική όπως στο Greco.

     Η  εσωτερική αυτή κίνηση, ο εσωτερικός αυτός δυναμισμός, η εσωτερική αυτή εντελέχεια η οποία επιμηκύνει τις μορφές είναι καθαρά Βυζαντινές και μάλιστα αφορά ορισμένους περιόδους. Όπως την εποχή των Μακεδόνων, Κομνηνών, Παλαιολόγων. Παράδειγμα τέτοιας Βυζαντινής Τέχνης είναι το ψηφιδωτό της «Ανάληψης» στο τρούλο της Αγίας Σοφίας και ιδιαίτερα η απεικόνιση της Θεοτόκου. Ομοίως και η Κρητική Σχολή συνηθίζει να χρησιμοποιεί επιμήκη σώματα. Και δεν έχουμε παρά να αναφέρουμε τις μορφές του Θεοφάνη του Κρητός στα Μετέωρα όπως π.χ. την «Κοίμηση του Εφραίμ» ή τον «Λίθο» κ.λ.π.

     Από όλα τα παραπάνω λοιπόν μπορούμε να συμπεράνουμε πως ούτε ο μανιερισμός ούτε το μπαρόκ, μπορούνε να ερμηνεύσουν την μορφολογία της τέχνης του Greco παρά μόνο η Βυζαντινή Παράδοση που γνώρισε στην Κρήτη. Βέβαια επηρεάσθηκε νέος από τα ρεύματα της εποχή, την περίοδο που βρισκότανε στη Βενετία και τη Ρώμη, αλλά ξαναγυρίζει στην μορφολογία της Βυζαντινής ζωγραφικής που την εκφράζει με τον δικό του μοναδικό τρόπο – ώριμος  πια – ευρισκόμενος στην Ισπανία. Άλλωστε ως γνωστόν στην Τέχνη και στη ζωή δεν υπάρχουν παρθενογενέσεις και ο κάθε άνθρωπος ή καλλιτέχνης είναι αδύνατον να παραμείνει ανεπηρέαστος από το κοινωνικό περιβάλλον ή τα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής του.

   Έτσι όταν ο Greco χρησιμοποιεί στα έργα του τα επιμήκη σώματα, τα μεγάλα μάτια, την ασυμμετρία των σωμάτων με τα μικρά κεφάλια, τα χρώματα με την φωτεινή λάμψη, την αδιαφορία του για την τρίτη διάσταση, την μέθοδο να περνά και να ξαναπερνά το χρώμα, δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να χρησιμοποιεί Βυζαντινά πρότυπα τα οποία επιδρούνε στην όλη μορφολογία της τέχνης του. Ένα ακόμα ισχυρό δείγμα που μας δείχνει την επίδραση της Βυζαντινής ζωγραφικής στην τεχνοτροπία του είναι ο συμπυκνωτικός λειτουργικός τρόπος παράστασης των σκηνών του.

     Γιατί ως γνωστόν η Βυζαντινή Λατρεία εκφραζόμενη μέσω της τέχνης της ζωγραφικής αναγάγει τα αναπαριστώμενα γεγονότα της Ιερής Ιστορίας πέρα και πάνω από την χρονική στιγμή που έλαβαν χώρα και τα μεταφέρει στο σήμερα, ώστε ο πιστός να δύναται να μετέχει και να ζει τα γεγονότα αυτά. Π.χ. παρατηρώντας την Βυζαντινή εικόνα της Γέννησης του Χριστού, διακρίνουμε εκτός από τον νεοτεχθέντα Ιησού, το λουτρό του Θείου Βρέφους και την επίσκεψη των Μάγων. Και τα δύο όμως αυτά γεγονότα έλαβαν χώρα σε ύστερες χρονικές περιόδους και απέχουνε κατά πολύ μεταξύ τους, ιδιαίτερα η προσκύνηση των Μάγων που σύμφωνα με τους ερευνητές συνέβη μετά την πάροδο 3 – 6 μηνών (εικόνα 4).

Εικόνα 4: Η «Γέννηση του Χριστού» Βυζαντινής τεχνοτροπίας

    Κάτι ανάλογο παρατηρούμε και στους πίνακες του Greco. Λόγου χάρη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Απεικονίζονται η Θεοτόκος, ο αρχάγγελος Γαβριήλ, το Άγιο Πνεύμα και πλήθος αγγέλων. Όλη αυτή λοιπόν η παράσταση δεν είναι τοποθετημένη κάπου δηλαδή τοπικά, επειδή λείπει παντελώς  το σπίτι από την παράσταση και έτσι ο θεατής έχει την αίσθηση πως συμβαίνει τώρα αυτό (εικόνα 5).

Εικόνα 5: Ο «Ευαγγελισμός της Θεοτόκου» του Greco

    Η αίσθηση αυτή του παρόντος χρόνου, παρατηρείται και στα άλλα έργα του Greco, όπως το περίφημο Espolio (Εσπόλιο) (εικόνα 6), η Σταύρωση κ.λ.π.

Εικόνα 6: Το περίφημο «Espolio» (Εσπόλιο) του Greco

    Ένα άλλο στοιχείο του Βυζαντινισμού του Greco είναι οι υπογραφές που βάζει στα έργα του στην Ελληνική γλώσσα ή όταν την χρησιμοποιεί σε κάποια από τα σημεία των έργων του όπως π.χ. στο έργο του «Απόστολος Παύλος» όπου ο Παύλος κρατά στα χέρια του την προς Τίτο επιστολή του, της οποίας ο τίτλος είναι γραμμένος στα Ελληνικά: «Προς Τίτον της Κρητών Εκκλησίας πρώτον αρχιεπίσκοπον χειροτονηθέντα» (εικόνα 7).    

Εικόνα 7: Ο «Απόστολος Παύλος» του Greco

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Προσοχή! Χωρίς όνομα ή κάποιο ψευδώνυμο δεν γίνεται δημοσίευση σχολίου. Επίσης δεν πρέπει να είναι υβριστικό και άσχετο με το θέμα του άρθρου.