Η απουσία του μυστικισμού στη θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων

Κατ’ αρχάς, πριν δούμε και αναλύσουμε τους λόγους που οδήγησαν στην απουσία του μυστικισμού στη αρχαιοελληνική θρησκεία, καλό είναι να δούμε από πού προέρχεται και τι σημαίνει ο όρος αυτός. Ο μυστικισμός λοιπόν παράγεται από το επίθετο «μυστικός». Είναι συγγενής δε, και με τη λέξη «μυστήριο», η οποία δηλώνει πράγματα μυστηριώδη, απόκρυφα τα οποία ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί να συλλάβει και να κατανοήσει...

Προερχόμενος λοιπόν από το επίθετο «μυστικός», έχει και αυτός, διπλή προέλευση και εξ αιτίας αυτού και διπλή έννοια. Συνδέεται συνεπώς

1.   με το ρήμα μυέω το οποίο σημαίνει εισάγω, οδηγώ κάποιον στην κατανόηση μυστικών πραγμάτων με μια ειδική διαδικασία, την μύηση. Επειδή δε και στον φιλοσοφικό και στον θρησκευτικό μυστικισμό αντικείμενο αυτής της μύησης είναι το υπέρτατο ον, η αποκάλυψη και διδασκαλία γίνεται είτε από τον ίδιο τον Θεό, είτε από συγκεκριμένα πρόσωπα που γνώρισαν τον Θεό.

2.   με το ρήμα μύω το οποίο κυριολεκτικά σημαίνει κλείνω τα μάτια, αλλά και τις υπόλοιπες αισθήσεις, τελικά δε και την αυτόνομη κίνηση της διάνοιας. Στην ουσία δηλαδή ο όρος αυτός σημαίνει την εμπειρία, την βίωση, την άμεση επικοινωνία και δηλώνει πως για να γνωρίσει κάποιος αληθινά τον Θεό πρέπει να μύσει, να κλείσει τις αισθήσεις του και την διάνοια, να πάψει να αντιμετωπίζει τον Θεό ως αντικείμενο έρευνας και να «εισέλθει» μέσα στο Θεό, να ενωθεί με τον Θεό.

Αξίζει να διευκρινισθεί πως δεν λείπει από τον μυστικισμό η γνώση, αλλά η γνώση αυτή είναι διαφορετικής ποιότητας, γιατί πηγάζει από την άμεση εμπειρία της θέας του Θεού και δεν είναι αποτέλεσμα λογικής και συλλογιστικής διεργασίας. Η μυστική γνώση αποτελεί υπέρβαση των συνηθισμένων μεθόδων και κατηγοριών της γνώσης, αφού είναι άμεση θέα και εμπειρία της θεότητας.

Εν αντιθέσει με τις άλλες αρχαίες ανατολικές ειδωλολατρικές θρησκείες του Ινδουισμού, του Βουδισμού, του Ταοϊσμού κ.λ.π. στις οποίες κυριαρχούν έντονες μυστικιστικές τάσεις, στη θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων παρατηρείται παντελής έλλειψη μυστικιστικών στοιχείων. Και αυτό συμβαίνει επειδή έχει πολύ ανθρώπινο χαρακτήρα και το κυριότερο ο χώρος ο οποίος κινείται είναι εγκόσμιος και ενιαίος, στον οποίο συνυπάρχουν θεοί και άνθρωποι. Οι θεοί στους οποίους πιστεύουν οι αρχαίοι Έλληνες δεν κατοικούν σε κάποιο υπερκόσμιο χώρο αλλά στον γήινο χώρο του Ολύμπου. Δεν εκπροσωπούν κάτι άγνωστο, μια υπερβατική πραγματικότητα, αφού ο άνθρωπος τους έχει πλάσει κατ’ εικόνα και ομοίωσή του και τους έχει φορτώσει με όλες τις αρετές, τις αδυναμίες και τα ελαττώματά του. Είναι γνωστός άλλωστε ο έντονος ανθρωπομορφισμός της θρησκείας των αρχαίων Ελλήνων και μόνο μεταγενέστερα αρχίζει να υποχωρεί, όταν ξυπνάει ο φιλοσοφικός στοχασμός στο πρόσωπο των μεγάλων αρχαίων φιλοσόφων που σημάδεψαν την παγκόσμια ιστορία και σκέψη.

Όπως είναι λοιπόν φυσικό, στα πλαίσια αυτά του ανθρωπομορφισμού και της εγκοσμιοκρατίας δηλαδή της κυριαρχίας του κοσμικού στοιχείου, είναι αδύνατον να αναπτυχθεί οποιοσδήποτε μυστικισμός. Διότι κυρίαρχο στοιχείο και επιδίωξη στον μυστικισμό είναι, όχι η σμίκρυνση του Θεού στα ανθρώπινα μέτρα, αλλά η μεγέθυνση του ανθρώπου στα μέτρα του Θεού, όχι η ανθρωποποίηση του Θεού, αλλά η θεοποίηση του ανθρώπου. Προϋποθέτει επίσης τον άνθρωπο όχι μόνο ως κοσμικό, γήινο ον, αλλά ως έχοντα συγγένεια προς τον Θεό, αφού προήλθε από τον Θεό. Μία απομάκρυνση από τον Θεό που έλαβε χώρα στο μακρινό παρελθόν, ένα αρχέγονο προπατορικό αμάρτημα, μια πτώση, θεραπεύεται διά της αντίστροφης πορείας και ανόδου προς τον Θεό. Όλα αυτά όμως είναι τελείως ξένα στη θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων.

Ο Θεός κατ’ αυτή δεν είναι η αρχική πηγή της δημιουργίας όλων των όντων ή του πνευματικού στοιχείου του ανθρώπου ή και γενικώς του ανθρώπου ως σύνολο, αλλά ο κύριος φύλακας της κοσμικής ηθικής τάξης, ο επόπτης της απονομής της δικαιοσύνης. Τιμωρεί τους κακούς και άδικους και ανταμείβει τους καλούς, όχι όμως σε μια άλλη φάση ζωής μετά θάνατο, αλλά στην παρούσα ζωή. Η θεοσέβεια συνδέεται με την ευδαιμονία, αφού ο αγαπών τους θεούς είναι απαραίτητα και ευδαίμων. Στην ομηρική ποίηση λόγου χάρη, δεν βρίσκουμε την πίστη στη μετά θάνατο συνέχιση της προσωπικής ζωής. Η ψυχή ενεργεί και υφίσταται, μόνο όταν είναι ενωμένη με το σώμα. Όταν βγει από αυτό είτε από το στόμα σε περίπτωση φυσιολογικού θανάτου, είτε από το τραύμα σε περίπτωση βιαίου θανάτου, κατεβαίνει στον Άδη σαν απλή σκιά και είδωλο. Δεν είναι η ψυχή ο φορέας της ζωής, αλλά συνήθως το αίμα. Γι’ αυτό και οι ψυχές στον Άδη όταν πιούν αίμα αποκτούν ζωή και κίνηση. Το κέντρο του βάρους πέφτει στο σώμα, στον ζωντανό σωματικό οργανισμό. Αντίθετα στον μυστικισμό, το στοιχείο που υπερέχει είναι η θεϊκή προέλευσης ψυχή, το δε σώμα, άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο, είναι εμπόδιο στη προσπάθεια της ψυχής να επιστρέψει στην πηγή της, να ενωθεί δηλαδή με τον Θεό.

Αν και οι θεοί είναι πλασμένοι κατ’ εικόνα και ομοίωσή του ανθρώπου, παραδόξως ένα μεγάλο χάσμα υπάρχει μεταξύ αυτών και των ανθρώπων. Φαίνεται πως ο πλάστης των θεών άνθρωπος συναισθανόμενος πως δεν είναι δυνατόν οι θεοί να είναι στα δικά του μέτρα, ύψωσε ένα τεχνητό φράγμα, ένα απροσπέλαστο όριο με τις έννοιες της «ύβρεως» του ανθρώπου και του «φθόνου» των θεών. Η καύχηση και η διεκδίκηση ισότητας με τους θεούς τιμωρείται αυστηρότατα. Είναι γνωστό άλλωστε από τη μυθολογία το παράδειγμα της Νιόβης, η οποία καυχήθηκε απέναντι στη Λητώ την μητέρα τού Απόλλωνα και της Άρτεμης πως έχει επτά παιδιά, ενώ αυτή μόνο δύο, και αμέσως και τα επτά παιδιά της θανατώθηκαν από τα βέλη του Απόλλωνα και της Άρτεμης. Όπως γνωστός είναι και ο θάνατος του Ασκληπιού, ο οποίος κεραυνοβολήθηκε από τον Δία, γιατί ξεπέρασε τα όρια της ανθρώπινης φύσης, αφού με την ιατρική του τέχνη, όχι μόνο εμπόδιζε κάποιους να πεθάνουν, αλλά και ανάσταινε και τους πεθαμένους. Το αδύνατο της θεοποίησης του ανθρώπου εκφράζει και ο «φθόνος» των θεών για την υπερβολική προκοπή και ευτυχία του ανθρώπου. Έτσι λόγου χάρη βλέπουμε στην τραγωδία «Άλκηστη» του Ευρυπίδη, όταν ο Ηρακλής παραδίδει στον Άδμητο την γυναίκα του Άλκηστη, που με την βία είχε αποσπάσει από τον θάνατο αφού τον είχε νικήσει, να εύχεται «να μην υπάρξει κάποιος φθόνος από τους θεούς».

Όπως ήταν φυσικό, οι νηπιώδεις αυτές θρησκευτικές πεποιθήσεις τής θρησκείας των αρχαίων Ελλήνων, προκάλεσαν αντίδραση. Ήδη από τον 7^ο π.Χ. αιώνα ο νους των Ελλήνων, σπάζει το κέλυφος του μυθικού κοσμοειδώλου του Ομήρου και του Ησιόδου και γεννά την φιλοσοφία, η οποία διά μέσου των κοσμολόγων και φυσιολόγων σοφών ψάχνει να βρει τις αρχές και τα υλικά στοιχεία («ριζώματα») του κόσμου. Όμως, παρά την μεγάλη προσφορά των φιλοσόφων οι θρησκευτικές ανάγκες των ανθρώπων δεν ικανοποιούνται αφού οι αλληλοσυγκρουόμενες θεωρίες των σοφών αυτών ανδρών για τη γένεση του κόσμου, επιτείνουν την σύγχυση και την αβεβαιότητα.

Με τις διάφορες συγκεχυμένες θεωρίες των κοσμολόγων ο άνθρωπος, ως ανεξάρτητη και αυτοκυρίαρχη ύπαρξη εξαφανίζεται. Ενώ προηγουμένως ήταν παιχνίδι στα χέρια και τα πάθη των θεών, τώρα γίνεται παιχνίδι στους αστάθμητους παράγοντες των μεταβολών του κοσμικού γίγνεσθαι. Η κοσμική λειτουργία δεν υπόκειται σε ορισμένους κανόνες, η δε κοσμική πορεία δεν οδηγεί σε ορισμένο τέρμα υπό την καθοδήγηση κάποιας μεγαλύτερης του κόσμου δύναμης. Ο Θεός δεν αποτελεί κάτι ξεχωριστό από τον κόσμο, αλλά την στοιχειώδη αρχική δύναμη του κόσμου, η οποία κινεί τα πάντα και μοιράζεται στα επί μέρους όντα, σαν ψυχή αυτών, με αποτέλεσμα το σύμπαν να είναι κάτι ενιαίο, χωρίς να διακρίνεται το υπερβατικό από το υλικό, δηλαδή ο Θεός από τον άνθρωπο και το οποίο δημιουργήθηκε αυτόματα.

Η σύνθεση των όντων από τα αρχικά «στοιχεία» σύμφωνα με αυτούς, σε καμιά λογική αρχή δεν υπακούει, ούτε αποβλέπει σε ορισμένους σκοπούς, αλλά είναι έργο απλής μηχανικής σύμπτωσης. Χαρακτηριστικές επ’ αυτού είναι οι απόψεις του Εμπεδοκλή, ο οποίος επιχειρεί να εξηγήσει τη φθορά και την γένεση σε δύο αρχές τη «φιλία» και το «νείκος». Η φιλία συνδέει τα όντα σε ένα, το νείκος τα διαχωρίζει. Η επικράτηση άλλοτε της φιλίας και άλλοτε του νείκους γίνεται διαδοχικά, με τέτοιο τρόπο ώστε η μεταβολή να είναι αιώνιος, ανακυκλούμενη παντοτινά, κάτι το οποίο είναι βασικό και μόνιμο γνώρισμα των όντων.

Η θεωρία περί ανακυκλώσεως του κόσμου, η αιώνια επιστροφή και επανάληψη των ίδιων συμβάντων και γεγονότων σφραγίζει ολόκληρη την κοσμολογία των Ελλήνων, η οποία δεν οδηγεί σε ένα ορισμένο τέρμα και σκοπό, με αποτέλεσμα η κοσμική ιστορία να χαρακτηρίζεται από μια αλυσίδα ανόδων και πτώσεων στην ουσία δηλαδή να είναι μια στατική ενότητα των αντιθέσεων.

Ενώπιον της παντοκρατορίας αυτής του υλικού κόσμου ο άνθρωπος εξαφανίζεται. Αποτελεί απλώς ένα μικρό μέρος του κόσμου, που υπόκειται σε άλογες μεταβολές και που συμμερίζεται αναγκαστικά τις τύχες του κοσμικού γίγνεσθαι, με αποτέλεσμα να κυριαρχούν η μοιρολατρία και οι ευδαιμονιστικές ηθικές θεωρίες. Ο ευδαιμονισμός αυτός όμως αποτελεί στην ουσία μια έκφραση κοσμικής απαισιοδοξίας, που δεν αντιστοιχεί σε μια αισιόδοξη προοπτική του κοσμικού γίγνεσθαι, αποτελώντας μια αντίδραση στην ειμαρμένη, δηλαδή στην αναπόφευκτη συμπόρευση της τύχης του ανθρώπου με τη μοίρα του κόσμου.

Η τάση της απόρριψης της θρησκείας των αρχαίων Ελλήνων μαζί με τους μύθους και τον ανθρωπομορφισμό της δεν ήταν γενική. Υπήρχαν πολλοί, οι οποίοι πράγματι πίστευαν πως η θεότητα παριστάνεται από τους μυθολόγους κατά τρόπους ανάρμοστους, δεν έφταναν όμως στο σημείο να απορρίπτουν τη θεότητα μαζί με το μύθο. Έτσι υπήρχε ένα ρεύμα το οποίο χωρίς να αρνείται τις δυνατότητες του ανθρώπινου νου στο χώρο της επιστήμης και της φιλοσοφίας, άφηνε ανοικτό το δρόμο της επικοινωνίας του ανθρώπου με τη θεότητα. Και όταν οι συνθήκες ωρίμασαν, η σύνθεση της θρησκείας και της φιλοσοφίας παράγει τον μυστικισμό και στον Ελληνισμό πλέον, μέσα από τις μεγάλες μορφές του Πυθαγόρα, του Πλάτωνα και του Πλωτίνου.               

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Θεόδωρος Ν. Ζήσης: Μυστικοί Πατέρες και Ασκητικοί Συγγραφείς, Έκδοση Αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1978

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Προσοχή! Χωρίς όνομα ή κάποιο ψευδώνυμο δεν γίνεται δημοσίευση σχολίου. Επίσης δεν πρέπει να είναι υβριστικό και άσχετο με το θέμα του άρθρου.