Θωμάς ο Ακινάτης: Ο Βίος και η Θεολογία τής μεγάλης μορφής τής Δυτικής Εκκλησίας, ιστορημένες από έναν Έλληνα Καθολικό

Του Ιάκωβου Σανταμούρη

Η Παναγία δίνει το ροζάριο στον Άγιο Θωμά

Σημείωση του “Αντιαιρετικού”: Όταν ο αρθογράφος αναφέρεται στην Εκκλησία εννοεί την Καθολική


Εισαγωγή

«Αγγελικός Διδάσκαλος» (Doctor Angelicus), «Οικουμενικός Διδάσκαλος» (Doctor Universalis), «Διδάσκαλος της Εκκλησίας» (Doctor of the Church) είναι μερικοί από τους τίτλους που η Καθολική Εκκλησία αποδίδει τιμητικά στον μεγάλο Άγιο Θωμά τον Ακινάτη, γνωστό και ως Θωμάς του Ακουΐν, του Ακουΐνο, Tommas o D’ Aquino. Ιταλός ιερέας, στο Τάγμα των Δομινικανών, ένας από τους σημαντικότερους θεολόγους της Καθολικής Εκκλησίας, φιλόσοφος, ο κατεξοχήν εκπρόσωπος της Σχολής του Σχολαστικισμού στον Μεσαίωνα και πατέρας της Σχολής του Θωμισμού: το δογματικό σύστημα του Αγίου και οι επεξηγήσεις που ανέπτυξαν γύρω από αυτό οι μαθητές του...

Η Καθολική Εκκλησία τον αναγνωρίζει ως τον πιο σημαντικό της φιλόσοφο και θεολόγο προερχόμενο από τη Δύση και έναν από τους σπουδαιότερους Θεολόγους που την κοσμούν. Τον θεωρεί Δάσκαλο – Πρότυπο για όσους Καθολικούς θέλουν να ντυθούν το ιερατικό σχήμα και να υπηρετήσουν το Αγιότατο Μυστήριο. Οι υποψήφιοι ιερείς και διάκονοι, καθώς και οι υποψήφιοι μοναχοί και φοιτητές των λεγόμενων ιερών επιστημών (Φιλοσοφία, Καθολική Θεολογία, Λειτουργική, κ.α.) για πάρα πολλά χρόνια είχαν τα έργα του Αγίου στην ύλη τους και τμήματα αυτής της ύλης παραμένουν. Ο Πάπας Βενέδικτος 15^ος (1914 – 1922) δήλωσε στις 29 Ιουνίου 1921: «Το Δομινικανό Τάγμα απόκτησε νέα αίγλη, όταν η Εκκλησία ανακήρυξε τη διδασκαλία του Θωμά δική της και εκείνον τον Διδάσκαλο, τιμημένο με τις εύφημες μνείες των Ποντιφίκων, τον Άρχοντα και Προστάτη των Καθολικών σχολείων» (Benedict XV Encyclical Faustoappetentedie AAS 13 (1921), 3320).

Η λάρνακα του αγίου που περιέχει τα λείψανά του. Βρίσκεται στον ιερό Ναό των αγίων Ιακωβίνων στην Τουλούζη

Αξίζει να σημειωθεί ότι η κορυφαία αυτή μορφή της Καθολικής Εκκλησίας έχει ασκήσει επίδραση που ξεπερνά τον χριστιανισμό και τη φιλοσοφία και αγγίζει όλες τις μορφές του πολιτισμού μας, όπως τον Ιρλανδό συγγραφέα Τζέιμς Τζόις, τον Ιταλό φιλόσοφο και λογοτέχνη Ουμπέρτο Έκο, τον Αμερικανό σκηνοθέτη Ντέιβιντ Φίντσερ στην ταινία του Seven, και άλλους.

Η μνήμη του Αγίου Θωμά Ακινάτη τιμάται από την Καθολική Εκκλησία στις 28 Ιανουαρίου. Τα λείψανά του φυλάσσονται μέσα σε χρυσή λάρνακα στον Ναό των Ιακωβίνων στην Τουλούζη, που τότε ήταν έδρα των Δομινικανών Μοναχών. Την ημέρα της μνήμης του τελούνται πανηγυρικές θρησκευτικές εκδηλώσεις.

Ο βίος του

Ο Άγιος Θωμάς, γόνος αριστοκρατικής οικογένειας τόσο από την πλευρά του πατέρα του όσο και της μητέρας του, γεννήθηκε περίπου το 1225 στο Βασίλειο της Σικελίας, στον πύργο Ροκκασέκκα κοντά στο Ακουίνο (όπως δηλώνει και το προσωνύμιό του), ένα μικρό χωριό δυτικά του Κασίνο, στο σημερινό Λάτσιο. Ο πατέρας του Λάντολφ, κόμης του Ακουίνο, λομβαρδικής καταγωγής, αφιέρωσε το γιο του το 1230 στο κοντινό μοναστήρι των Βενεδεκτίνων του Μόντε Κασίνο, όπου ο Θωμάς έμεινε ως την εκδίωξη των μοναχών από τον Γερμανό αυτοκράτορα Φρειδερίκο Β΄το 1239, κατά τη διαμάχη της εκκλησιαστικής και κοσμικής εξουσίας.

Μέσω της μητέρας του Θεοδώρας, Κόμισσας του Θεάτε, ο Ακινάτης συγγένευε με τη δυναστεία Χοχενστάουφεν των Αγίων Ρωμαίων Αυτοκρατόρων (πρόδρομοι της σημερινής Γερμανίας). Ο αδερφός του πατέρα του, ονόματι Σίνιμπαλντ, ήταν ηγούμενος του πρώτου αβαείου των Βενεδικτίνων στο Μόντε Κασίνο. Ενώ οι υπόλοιποι γιοι της οικογένειας ακολούθησαν στρατιωτική καριέρα, ο Ακινάτης προοριζόταν να ακολουθήσει το θείο του στο αξίωμα του ηγουμένου, κάτι συνηθισμένο εκείνη την εποχή για τον νεότερο γιο μιας αριστοκρατικής οικογένειας της νότιας Ιταλίας.

«Θρίαμβος του αγίου». Ο άγιος ένθρονος περιστοιχίζεται από αγγέλους

Οι πρώτες σπουδές του αγίου ξεκίνησαν, όταν εκείνος ήταν μόλις 5 ετών στο Αβαείο του Μόντε Κασίνο. Όταν όμως ξέσπασε η διαμάχη ανάμεσα στον Πάπα Γρηγόριο 9^ο και τον αυτοκράτορα Φρειδερίκο τον 2^ο, που εξουσίαζε το Βασίλειο της Σικελίας, και διαλύθηκε το Αβαείο, στις αρχές του 1239,  οι γονείς του Θωμά τον έγραψαν στο νεοϊδρυθέν Πανεπιστήμιο (“Studio Generale”) της Νάπολης. Στο Πανεπιστήμιο, ο Θωμάς πιθανότατα ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με έργα του Αριστοτέλη, του Αβερρόη και του Μαϊμονίδη, που έμελλαν να σφραγίσουν τη θεολογία του. Εκεί γνώρισε και μέλη του φιλελεύθερου τάγματος των Δομινικανών, που είχε ιδρύσει το 1216 ο άγιος Δομίνικος (Ordo Fratrum Praedicatorum, γνωστό ως O.P.)

Το 1243 έχασε τον πατέρα του και το 1244, παρά την σφοδρή αντίδραση των δικών του, εντάχθηκε στους Δομινικανούς. Την μακρινή εκείνη εποχή, το να επιλέξει ο μικρότερος γιος μιας αριστοκρατικής οικογένειας την πορεία του στη ζωή, ήταν ανήκουστο. Το τάμα του πατέρα του, δέσμευε τον ίδιο τον νεαρό Θωμά. Στην απόφασή του να λάβει τους όρκους των Δομινικανών μοναχών, η αντίδραση της οικογένειάς του ήταν τόσο βίαιη, που με εντολή της μητέρα του, ο Θωμάς φυλακίστηκε για ένα χρόνο στους οικογενειακούς πύργους. Εκεί, περνούσε τον καιρό του διδάσκοντας τις αδερφές του, προσευχόμενος και επινοώντας τρόπους να επικοινωνεί με τους πνευματικούς του αδερφούς στο Δομινικανό Τάγμα.

Τα αδέρφια του έφτασαν στο σημείο να πληρώσουν μια πόρνη για να ξελογιάσει τον 19χρονο Θωμά, να πατήσει τους όρκους παρθενίας του και κατά συνέπεια να εγκαταλείψει το Τάγμα του. Σύμφωνα με την παράδοση όμως της Εκκλησίας μας, ο άγιος έδιωξε τη γυναίκα, κρατώντας ένα πύρινο δαχτυλίδι, ενώ άγγελοι εμφανίστηκαν στον ύπνο του και τον ενθάρρυναν να παραμείνει πιστός στην κλήση του.

Το 1245 πήγε στο Παρίσι, όπου έγινε μαθητής του Μεγάλου Αλβέρτου που δίδασκε στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου. Όταν το 1248 ο τελευταίος μετακινήθηκε στη Κολωνία, για να οργανώσει μια σχολή γενικών σπουδών του Τάγματος, ο Θωμάς τον ακολούθησε, αλλά επέστρεψε στο Παρίσι το 1252 για να προετοιμαστεί για τον τίτλο του «Magister Theologiae», που πήρε το 1256 με δικαίωμα διδασκαλίας.

Ο Χριστός ευλογεί τον ένθρονο άγιο, στα πόδια του οποίου βρίσκεται πνευματικά νικημένος ο Αβερρόης

Στο Παρίσι, δίδαξε θεολογία ως το καλοκαίρι του 1259, οπότε επέστρεψε στην Ιταλία και υπηρέτησε διαδοχικά στην παπική αυλή, στο μοναστήρι της Σάντα Σαμπίνα στη Ρώμη (1265-67) και πάλι στην παπική αυλή του Κλήμη Δ΄. Από το φθινόπωρο του 1268 ως το φθινόπωρο του 1271, ο Θωμάς βρισκόταν και πάλι στο Παρίσι, όπου είχε εκδηλωθεί η διαμάχη των οπαδών του Αβερρόη και των υπερασπιστών της παραδοσιακής θεολογίας του άλλου μεγάλου Διδασκάλου της Εκκλησίας, του Αγίου Αυγουστίνου. Τότε είναι που έγραψε και το γνωστό έργο του «Περί της Ενότητος του Νου εναντίον των Αβερροϊστών» (De unitate intellectus contra Averroistas) το 1270.

Ο Άγιος Θωμάς ο Ακινάτης κοιμήθηκε στις 7 Μαρτίου 1274 σε ηλικία περίπου 49 ετών.

Η Θεολογία και το έργο του

Την εποχή που ο άγιος Θωμάς ο Ακινάτης ανέπτυξε την θεολογία του, στην Καθολική Εκκλησία και κατά συνέπεια σε ολόκληρη τη Δυτική Ευρώπη, επικρατούσε η θέση που είχε αναπτυχθεί από τον άλλο μεγάλο Διδάσκαλο της Εκκλησίας μας, τον Άγιο Αυγουστίνο: η γνώση και η εμπειρία του Θεού είναι αποτέλεσμα Θείας Αποκάλυψης και ο πεπερασμένος ανθρώπινος νους δεν μπορεί να προσεγγίσει τον άπειρο, αχώρητο και εκτός χρόνου Θεό.

Ο άγιος Θωμάς, έχοντας γνωρίσει, θαυμάσει και αγαπήσει τον μεγάλο Έλληνα φιλόσοφο Αριστοτέλη, (μελετητές του έργου του λένε ότι μόνο η αγάπη του αγίου για τον Χριστό ξεπερνούσε αυτήν για τον Αριστοτέλη), θέλησε να εφαρμόσει τους κανόνες της αριστοτέλειας Λογικής στη Θεολογία και έτσι να αποδείξει λογικά την ύπαρξη του Θεού.

Ο άγιος Θωμάς Ακινάτης δεν ξεκινάει από το ερώτημα για το «Είναι», όπως ξεκίνησε τόσο ο Αριστοτέλης όσο και ο Πλάτων. Το πρόβλημα που τον απασχολεί κυρίως είναι αυτό της ύπαρξης καθαυτής. Το σημείο εκκίνησής του είναι ο Θεός και καθ’ όλη την πορεία της φιλοσοφικής του σκέψης προσπαθεί να φτάσει συμπερασματικά στην απόδειξη της ύπαρξής Του, η οποία συνδέεται απόλυτα με την Αιτία του Είναι.

Για να κατανοήσουμε κάπως πιο εύκολα την θεολογία και φιλοσοφία του Αγίου Θωμά, ας φέρουμε στο νου μας μια πυραμίδα: η βάση της πυραμίδας αποτελείται από την ουσία, την ύλη, και στην κορυφή της βρίσκεται ο Θεός (το «ipsumesse»). Το μόνο ον που υπάρχει εκ φύσεως είναι ο Θεός: Ο Θεός είναι το πλήρες Είναι και το απόλυτο Υπάρχειν (καθαρή ενέργεια, actus purus).

Όλα τα υπόλοιπα όντα είναι αυστηρώς ιεραρχικά τοποθετημένα από την κορυφή της πυραμίδας ως την βάση της, ανάλογα με τον βαθμό και την ποσότητα του «καθαρού υπάρχειν».Ο Ακινάτης προχωρά στην διάκριση μεταξύ ουσίας και ύπαρξης. Η ύπαρξη μπορεί να είναι μέσα στην ουσία.

Κατά τον άγιο Θωμά, ουσία είναι αυτό το οποίο δεν ανήκει σε κάτι άλλο, σε ένα υποκείμενο, δεν έχει δηλαδή κάποια βάση για την ύπαρξή του, αλλά αντιθέτως υπάρχει ως φορέας ενεργειών και μεταβολών. Στο έργο του De ente et essentia (Περί όντος και ουσίας), θέτει το βασικό ερώτημα που αφορά στη σχέση ανάμεσα στο ον και την ουσία.

Το επίτευγμα του Ακινάτη συνοψίζεται στο γεγονός ότι προσάρμοσε την αριστοτελική φιλοσοφία στην χριστιανική σκέψη, δημιουργώντας ένα πρωτότυπο φιλοσοφικό σύστημα και είναι ακριβώς αυτό το σύστημα που σφράγισε την δυτική σκέψη και φιλοσοφία.

Δεδομένου ότι αυτό το συνοπτικό άρθρο (συνοπτικό μπροστά στον πολυμελετημένο στοχαστή Ακινάτη) αναρτάται στον «Αντιαιρετικό», όπου έχουν φιλοξενηθεί πλήθος απαντήσεων στις διάφορες αιρέσεις, θα παρακαλούσα τον προσεκτικό αναγνώστη να κρατήσει την παραπάνω πρόταση: οι αιρετικοί (Πεντηκοστιανοί, Μάρτυρες του Ιεχωβά, και άλλοι), κατηγορούν την Εκκλησία μας, είτε πρόκειται για την Καθολική είτε για την Ορθόδοξη, ότι έχει αλλοιώσει τη διδασκαλία του Χριστού υιοθετώντας την αριστοτελική και πλατωνική φιλοσοφία και προσαρμόζοντας σε αυτές το Ευαγγέλιο. Στην πραγματικότητα όμως, έχει γίνει το ακριβώς αντίθετο! Βλέπουμε έναν κορυφαίο δάσκαλο και άγιο να προσαρμόζει την αριστοτέλεια φιλοσοφία στο Χριστιανικό Ευαγγέλιο, για να αποδείξει ότι υπάρχει Θεός.

Μία ακόμα φωτογραφία με τη λάρνακα του αγίου που περιέχει τα λείψανά του. Βρίσκεται στον ιερό Ναό των αγίων Ιακωβίνων στην Τουλούζη

Στην εποχή μας είναι εξαιρετικά δύσκολο έστω και να νιώσουμε πόσο επαναστατική ήταν η σκέψη και η θεολογία του Ακινάτη. Θα αρκεστούμε να προσθέσουμε μια πληροφορία, για να βοηθήσουμε τον αναγνώστη να καταλάβει το βάθος της σκέψης του και την αλλαγή που έφερε ο άγιος στα φιλοσοφικά και πνευματικά συστήματα της Ευρώπης. Η φιλοσοφία του αγίου Θωμά έγινε αντικείμενο σφοδρότατης κριτικής και αντιπαράθεσης από σύγχρονους του θεολόγους, που κάποιοι από αυτούς είναι επίσης άγιοι της Καθολικής Εκκλησίας (για παράδειγμα ο άγιος Μποναβεντούρα, φραγκισκανός μοναχός και συνάδελφος του αγίου στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού). Οι άλλοι θεολόγοι δεν μπορούσαν να αποδεχτούν την απόρριψη ή την παρέκκλιση από την παραδοσιακή Αυγουστίνια θεολογία και τον διαχωρισμό της φιλοσοφίας από την θεολογία, που τότε ακόμη ταυτίζονταν.

Όπως αναφέραμε στην αρχή του παρόντος πονήματος, ο άγιος κοιμήθηκε το 1274. Ήταν καθ’ οδόν για να συμμετάσχει στο Δεύτερο Συμβούλιο της Λυών, έπειτα από προσωπική πρόσκληση που του απηύθυνε ο Πάπας Γρηγόριος ο 10ος. Σκοπός του συμβουλίου ήταν να θεραπευθεί το πρόσφατο ακόμη Σχίσμα των Δύο Εκκλησιών. Ο άγιος Θωμάς όμως αρρώστησε πριν φτάσει και αναζήτησε καταφύγιο στο σιστεριανό αβαείο Fossanova, όπου και κοιμήθηκε. Μόλις 3 χρόνια μετά τον θάνατό του, το ανώτατο εκκλησιαστικό συμβούλιο στο Παρίσι καταδίκασε 219 θεολογικές θέσεις, 12 εκ των οποίων ήταν του αγίου Θωμά Ακινάτη!

Ο Άγιος Θωμάς ο Ακινάτης στο Βυζάντιο

Η Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως ίσως ήδη γνωρίζει ο αναγνώστης, δεν τιμάει ως άγιο και Διδάσκαλο τον Θωμά Ακινάτη. Παραπάνω, αναφερθήκαμε στον όρο actus purus: είναι ο όρος με τον οποίο ο Άγιος Θωμάς εισάγει την έννοια των κτιστών ενεργειών του Θεού. Και αυτή διδασκαλία μαζί με την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος και «εκ του Υιού» συνιστούν δύο από τις βασικότερες δογματικές διαφορές Καθολικής και Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Δεν θα πρέπει όμως να οδηγηθούμε στο εσφαλμένο συμπέρασμα ότι εξαιτίας αυτών των πολύ σημαντικών, ομολογουμένως, δογματικών διαφορών, η γιγαντιαία προσωπικότητα του Ακινάτη αγνοήθηκε από μεγάλες πνευματικές μορφές της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Το έργο του αγίου Θωμά είχε μεταφραστεί και ο Θωμισμός εισήχθη στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία τον 14^ο και 15^ο αιώνα. Η παρουσία του Θωμισμού στο ύστερο Βυζάντιο έχει προξενήσει εκ νέου το ενδιαφέρον των ερευνητών και τα τελευταία 30 χρόνια υπάρχει πλουσιότατη σχετική βιβλιογραφία.

Κύριος εκπρόσωπος των μεταφραστών του Αγίου Θωμά Ακινάτη στο Βυζάντιο, με ένα έργο που εντυπωσιάζει ακόμη και σήμερα με την εμβάθυνση, την έκταση και την ποιότητά του είναι ο Γεώργιος Σχολάριος (1400 – 1472), πολυμαθής λόγιος και πρώτος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως μετά την Άλωση της Πόλης (ως Γεννάδιος ο Β΄).

Ο ίδιος ο Σχολάριος είναι βαθύς γνώστης των σοβαρών δογματικών διαφορών Καθολικής και Ορθόδοξης Εκκλησίας και για αυτό με αυστηρό ύφος προειδοποιεί: «Σπουδαστέος ο ανήρ (σ.σ. ο Θωμάς), όπου ούτος συμφωνεί προς την ημετέρα εκκλησίαν» (δηλαδή την Ορθόδοξη).

Μια άλλη ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια που δείχνει τα συγκρουσιακά συναισθήματα του Σχολάριου για τον Ακινάτη, είναι μια σημείωση που υπάρχει στο περιθώριο του χειρόγραφου «Σύνοψις τού Μέρους Ia και IIae της Summa Theologiae» του Θωμά Ακινάτη. Εκεί ο Σχολάριος εύχεται να μην είχε γεννηθεί ο Άγιος Θωμάς στην «εσπερία», δηλαδή στην Δυτική Καθολική Ευρώπη, γιατί τότε δεν θα είχε επηρεαστεί από τις διδασκαλίες της Καθολικής Εκκλησίας και δεν θα χρειαζόταν να υπερασπίζεται τις διδασκαλίες της! «Είθε, ω βέλτιστε Θωμά, μη εγένου εν Εσπέρα , ίνα και είχες ανάγκην των εκτροπών της εκκλησίας εκείνης υπερδικείν, των τε άλλων και ην επί τη τού Πνεύματος εκπορεύσει και τη διαφορά της θείας ουσίας και ενεργείας πεπόνθει· ή γαρ αν και εν τοίς θεολογικοίς σου αδιάπτωτος ήσθα, ως και εν τοίς ηθικοίς τούτοις εί»

Επίλογος

Μπορεί η ζωή του Αγίου να μας φαίνεται απλή: ταξίδια ανάμεσα στην Ιταλία και τη Γαλλία για να εξελιχθεί η ακαδημαϊκή του καριέρα, μελέτη και προσευχή. Δεν είναι όμως ακριβώς έτσι. Ο άγιος Θωμάς, όπως κάθε μεγάλο και πρωτοπόρο πνεύμα, βίωνε βαθιά τις θρησκευτικές και φιλοσοφικές του ανησυχίες και οι συγκρούσεις με τους πνευματικούς του αδελφούς στους κόλπους της Καθολικής Εκκλησίας τον πονούσαν πολύ. Ας προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε ότι εισήγαγε ένα ριζοσπαστικό θεολογικό σύστημα τον 13^ο αιώνα, στην καρδιά της Μεσαιωνικής Ευρώπης. Ένα σύστημα που αμφισβητήθηκε την εποχή που διατυπώθηκε και ταυτόχρονα συνέβαλε στη κοινωνική, πολιτισμική και πνευματική εξέλιξη της Δύσης. Ίσως να μην είναι τυχαίο που ο πρώτος βιογράφος του αγίου, ο William of Tocco, που είχε γνωρίσει προσωπικά τον Ακινάτη, διατύπωσε την άποψη ότι ο ίδιος ο Θεός έδωσε δύναμη στον άγιο να διδάξει και να διατυπώσει τη θεολογία του γραπτά και προφορικά.

Βιβλιογραφία

1. Étienne Gilson, Le Thomisme. Introduction à la philosophie de saint Thomas d’ Aquin, Paris, Vrin, 1989.

2. Thomas Aquinas, Contra Gentiles, Βιβλ. 1, Κεφ. 25

3. Rudi Te Velde, Participation and Substantiality in Thomas Aquinas, BRILL, Leiden New York Köln 1995, σσ. 215-216.

4. Θωμάς Ακινάτης, Περί του όντος και της Ουσίας

5. Οeuvres completes de Gennade Scholarios, ed. L. Petit. X. A. Siderides, M. Jugie, vol. VI,1, Paris 1936

Ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει και την Online έκδοση της Britannica (στην αγγλική γλώσσα) για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με τον άγιο Θωμά Ακινάτη: https://www.britannica.com/biography/Saint-Thomas-Aquinas

 

 

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Προσοχή! Χωρίς όνομα ή κάποιο ψευδώνυμο δεν γίνεται δημοσίευση σχολίου. Επίσης δεν πρέπει να είναι υβριστικό και άσχετο με το θέμα του άρθρου.