Η αμηχανία των επιστημόνων, φιλοσόφων και θεολόγων μπροστά στις φαινομενικές συμπτώσεις για το φυσικό κόσμο

Όταν τον Ιούνιο του 2000 ο τότε «πλανητάρχης» πρόεδρος των Η.Π.Α. Μπίλ Κλίντον ανακοίνωνε μία από τις μεγαλύτερες επιτυχίες της επιστημονικής κοινότητας, το πρώτο σχεδιάγραμμα του ανθρώπινου γονιδιώματος, δίπλα του στεκόταν ο Francis S. Collins, ένας από τους εξέχοντες γενετιστές της Αμερικής, που για πολύ καιρό υπήρξε ο επικεφαλής του Σχεδίου Ανθρώπινου Γονιδιώματος.

Ο λαμπρός αυτός επιστήμονας, μας χάρισε ένα έξοχο βιβλίο το «Η Γλώσσα του Θεού» στο οποίο προσφέρει μια ικανοποιητική λύση στο δίλημμα που απασχολεί κάθε ένα που πιστεύει στον Θεό και σέβεται την επιστήμη. Όντας ο ίδιος επί χρόνια αγνωστικιστής [1] και μετέπειτα άθεος, περιγράφει στο βιβλίο του, πως ένα τυχαίο γεγονός με μία ασθενή του που έπασχε καθημερινά από χρόνια ανίατη στηθάγχη τον οδήγησε στην πίστη του προς τον Θεό. Ας τον ακούσουμε:

«Δεν είχα ποτέ πραγματικά σοβαρά εξετάσει τις αποδείξεις υπέρ και κατά της πίστεως.

Αυτή η στιγμή φώλιασε στο μυαλό μου για αρκετές ημέρες. Δε θεωρούσα τον εαυτό μου επιστήμονα; Ένας επιστήμονας βγάζει συμπεράσματα χωρίς να εξετάσει τα δεδομένα; Μπορούσε να υπάρχει πιο σπουδαίο ερώτημα για όλη την ανθρώπινη ύπαρξη από το “ότι υπάρχει Θεός”; Και ακόμα βρήκα τον εαυτό μου μ’ ένα συνδυασμό εκούσιας τύφλωσης με κάτι που θα χαρακτηριζόταν σωστά σαν αλαζονεία, να έχω αποφύγει κάθε σοβαρή θεώρηση ότι ο Θεός μπορεί να είναι μια πραγματική δυνατότητα. Ξαφνικά τα επιχειρήματά μου έγιναν πολύ αδύναμα και είχα την αίσθηση ότι ο πάγος κάτω από τα πόδια μου έσπαζε.» σελ. 32

Ξεκινώντας λοιπόν να αποδείξει την μη ύπαρξη του Θεού, όχι μόνο δεν την απέδειξε, αλλά οδηγήθηκε στο άλλο άκρο, να γίνει δηλαδή από τους πιο ένθερμους μάρτυρες της πίστης προς Αυτόν, και στην συμφιλίωση της πίστης με την επιστήμη. Εκτός αυτού, όπως γράφει και το οπισθόφυλλο του βιβλίου του από την εσωτερική πλευρά, κρατάει ίσες αποστάσεις και για την επιστήμη και για την πίστη αφού:

«Έχει ακούσει κάθε επιχείρημα ενάντια στην πίστη από επιστήμονες και μπορεί να τους αντικρούσει. Έχει επίσης ακούσει την αστήρικτη απόρριψη επιστημονικών αληθειών από μερικούς ανθρώπους πίστης, και μπορεί κι αυτό να το αντιμετωπίσει».

Από το έξοχο λοιπόν βιβλίο του «Η Γλώσσα του Θεού» διαλέξαμε και σας παρουσιάζουμε ένα ενδιαφέρον – θέλουμε να πιστεύουμε – άρθρο που ασχολείται με τις συναρπαστικές φαινομενικές συμπτώσεις που ισχύουν στο σύμπαν και όλο το φυσικό κόσμο. Πριν σας αφήσουμε να το απολαύσετε, θέλουμε να απευθύνουμε ιδιαίτερες ευχαριστίες στον κ. Αλέξανδρο Κρητικό που μας έκανε κοινωνούς στον ενδιαφέρον πράγματι αυτό βιβλίο του Francis S. Collins.

«Σήμερα που η δημιουργία του σύμπαντος και του ηλιακού μας συστήματος έχει γίνει περισσότερο κατανοητή, ανακαλύφθηκε και ένας αριθμός συναρπαστικών φαινομενικών συμπτώσεων για το φυσικό κόσμο, που έχουν φέρει σε αμηχανία επιστήμονες, φιλοσόφους και θεολόγους. Θεωρήστε τις ακόλουθες τρεις παρατηρήσεις:

1. Στις πρώτες στιγμές του σύμπαντος μετά το Big Bang, [2] ύλη και αντιΰλη δημιουργήθηκαν σε σχεδόν ισοδύναμες ποσότητες. Σε χρόνο ενός χιλιοστού του δευτερολέπτου, το σύμπαν κρύωσε αρκετά ώστε τα κουάρκς [3] και τα αντικουάρκς [4] να συγκολληθούν. Κάθε κουάρκ συναντώντας ένα αντικουάρκ, γεγονός που συνέβαινε γρήγορα σ’ αυτήν την πυκνότητα, κατέληγε στην πλήρη εξαΰλωση και των δύο και την εκπομπή φωτονίων ενέργειας. Αλλά η συμμετρία μεταξύ ύλης και αντιΰλης δεν ήταν τελείως ακριβής. Για κάθε περίπου ένα δισεκατομμύριο ζεύγη κουάρκς και αντικουάρκς, υπήρχε ένα επιπλέον κουάρκ. Είναι αυτό το μικρό κλάσμα της αρχικής δυναμικότητας του όλου σύμπαντος που αποτελεί τη μάζα του σύμπαντος όπως το γνωρίζουμε σήμερα.

Γιατί υπήρξε αυτή η ασυμμετρία; Θα φαινόταν πιο «φυσικό» να μην υπήρχε καθόλου ασυμμετρία. Αλλά αν είχε υπάρξει πλήρης συμμετρία μεταξύ ύλης και αντιΰλης το σύμπαν γρήγορα θα είχε μετατραπεί σε καθαρή ακτινοβολία και δεν θα είχαν ποτέ σχηματιστεί άνθρωποι, πλανήτες, αστέρες και γαλαξίες.

2. Ο τρόπος με τον οποίο το σύμπαν επεκτάθηκε μετά το Big Bang είχε μια κρίσιμη εξάρτηση από την ολική μάζα και ενέργεια που είχε το σύμπαν, καθώς και από το μέγεθος της βαρυτικής σταθεράς. Ο απίστευτος βαθμός ακρίβειας της ρύθμισης αυτών των φυσικών σταθερών απετέλεσε αντικείμενο θαυμασμού για πολλούς ειδικούς. Ο Hawking γράφει: “Γιατί το σύμπαν ξεκίνησε με ταχύτητα τόσο κοντά στην κρίσιμη ταχύτητα διαστολής, η οποία ξεχωρίζει τα μοντέλα που οδηγούν στην σύνθλιψη από αυτά που συνεχίζουν να επεκτείνονται αιωνίως, ώστε ακόμη και τώρα, 10 χιλιάδες εκατομμύρια χρόνια αργότερα, αυτό να επεκτείνεται με ρυθμό κοντά στην κρίσιμη τιμή; Αν η ταχύτητα διαστολής ένα δευτερόλεπτο μετά το Big Bang ήταν μικρότερη ακόμη και κατά ένα χιλιοστό του εκατομμυριοστού του εκατομμυριοστού, το σύμπαν θα είχε καταρρεύσει πριν φθάσει στο σημερινό μέγεθος”. [5]

Αντίθετα αν ο ρυθμός διαστολής ήταν μεγαλύτερος ακόμη και κατά ένα εκατομμυριοστό, αστέρες και πλανήτες δεν θα μπορούσαν να σχηματισθούν. Πρόσφατες θεωρίες που μιλάνε για μια απίστευτα γρήγορα διαστολή του σύμπαντος στα πολύ αρχικά στάδια φαίνεται ότι προσφέρουν μια μερική εξήγηση γιατί η σημερινή διαστολή είναι τόσο κοντά στην κρίσιμη τιμή. Εντούτοις πολλοί κοσμολόγοι θα έλεγαν ότι αυτό απλώς μεταθέτει το ερώτημα στο γιατί το σύμπαν είχε ακριβώς τις κατάλληλες ιδιότητες για να υποστεί τέτοια πληθωριστική διαστολή. Ή ύπαρξη ενός σύμπαντος όπως το ξέρουμε βασίζεται σε μια κόψη μαχαιριού απιθανότητας.

3. Το ίδιο αξιοπαρατήρητο φαινόμενο ισχύει και στο σχηματισμό βαρύτερων στοιχείων. Εάν η ισχυρή πυρηνική δύναμη, που συγκρατεί ενωμένα πρωτόνια και νετρόνια, ήταν μόνο λιγάκι πιο αδύνατη, τότε στο σύμπαν θα είχε σχηματιστεί μόνο υδρογόνο. Από την άλλη μεριά αν η ισχυρή πυρηνική δύναμη ήταν ελαφρά ισχυρότερη, τότε όλο το υδρογόνο θα είχε μετατραπεί σε ήλιο, αντί για το 25% που συνέβη ενωρίς με το Big Bang, οπότε οι κλίβανοι σύντηξης των αστέρων και η δυνατότητά τους να παράγουν βαρύτερα στοιχεία δεν θα είχαν προκύψει.

Επιπλέον αυτής της σημαντικής παρατήρησης, η πυρηνική δύναμη φαίνεται να έχει ρυθμιστεί ακριβώς όσο χρειαζόταν για να παραχθεί άνθρακας, που είναι κάτι ουσιαστικό για τις μορφές της ζωής στη Γη. Αν η δύναμη αυτή ήταν μόνο λίγο ισχυρότερη, όλος ο άνθρακας θα είχε μετατραπεί σε οξυγόνο.

Συνολικά υπάρχουν δεκαπέντε φυσικές σταθερές, τις τιμές των οποίων η θεωρία δεν μπορεί να εξηγήσει. Είναι δεδομένες: απλά έχουν την τιμή που έχουν. Αυτός ο κατάλογος περιλαμβάνει την ταχύτητα του φωτός, την ισχύ των ασθενών και ισχυρών πυρηνικών δυνάμεων, πολλές παραμέτρους συνδεδεμένες με τον ηλεκτρομαγνητισμό και τη δύναμη της βαρύτητας. Η πιθανότητα ότι όλες αυτές οι σταθερές πήραν τις αναγκαίες τιμές προκειμένου να προκύψει ένα σταθερό σύμπαν ικανό να διατηρήσει πολύπλοκες μορφές ζωής, είναι σχεδόν μηδενική. Με λίγα λόγια, το σύμπαν μας είναι φοβερά απίθανο.

Μπορείτε δικαιολογημένα να αντιτάξετε σ’ αυτό το σημείο ότι αυτό το επιχείρημα είναι λιγάκι κυκλικό: Το σύμπαν έπρεπε να έχει παραμέτρους αναγκαίες γι’ αυτό το είδος σταθερότητας, αλλιώς δεν θα είμαστε εδώ να κάνουμε σχόλια. Αυτό το γενικό συμπέρασμα αναφέρεται σαν η Ανθρωπική ή Ανθρωπολογική Αρχή: ή ιδέα ότι το σύμπαν μας είναι μοναδικά ρυθμισμένο για να γεννήσει ανθρώπους. Αυτό απετέλεσε πηγή μεγάλου θαυμασμού αλλά και εικασιών, αφότου εκτιμήθηκε πλήρως, εδώ και λίγες δεκαετίες. [6]

Βασικά υπάρχουν τρεις δυνατές απαντήσεις στην ανθρωπική αρχή:

1. Μπορεί να υπάρχει ένας ουσιαστικά άπειρος αριθμός από σύμπαντα, που εμφανίστηκαν είτε συγχρόνως είτε διαδοχικά, με διαφορετικές τιμές των φυσικών σταθερών και ακόμη ίσως με διαφορετικούς φυσικούς νόμους. Εντούτοις δεν έχουμε την δυνατότητα να παρατηρήσουμε τα άλλα σύμπαντα. Μπορούμε να υπάρχουμε μόνο σ’ ένα σύμπαν όπου όλες οι φυσικές ιδιότητες συνεργάζονται για να επιτρέπουν τη ζωή και την αυτοσυνειδησία. Το δικό μας δεν είναι θαυματουργικό, είναι απλά ένα αποτέλεσμα δοκιμής και λάθους. Αυτή λέγεται η «πολυσυμπαντική» υπόθεση (multiverse hypothesis).  

2. Υπάρχει μόνο ένα σύμπαν και είναι αυτό μόνο που συνέβη να έχει όλα τα χαρακτηριστικά για να δώσει γένεση σε νοήμονα ζωή. Αν δεν τα είχε, δε θα ήμασταν εδώ για να συζητάμε. Απλώς είμαστε πολύ πολύ τυχεροί.

3. Υπάρχει μόνο ένα σύμπαν και είναι αυτό. Η ακριβής ρύθμιση όλων των φυσικών σταθερών και φυσικών νόμων για να κάνουν δυνατή τη νοήμονα ζωή δεν είναι κάτι τυχαίο, αλλά δείχνει την ενέργεια Εκείνου που δημιούργησε το σύμπαν αρχικά.

Άσχετα με την προτίμηση του καθενός για την περίπτωση (1), (2) ή (3), δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτό είναι, ενδεχόμενα, ένα θεολογικό ζήτημα. Ο Hawking, καθώς αναφέρει ο Ian Barbour, [7] γράφει: “οι πιθανότητες εναντίον ενός σύμπαντος όπως το δικό μας προερχόμενου χωρίς κάτι σαν το Big Bang είναι τεράστιες. Νομίζω ότι υπάρχουν καθαρά θρησκευτικές συνέπειες”.

Πηγαίνοντας ακόμη μακρύτερα στο Χρονικό του Χρόνου (A brief History of Time) ο Hawking γράφει: “Είναι δύσκολο να εξηγήσουμε γιατί το σύμπαν άρχισε μ’ αυτόν ακριβώς τον τρόπο, παρά μόνο αν το αποδεχθούμε σαν ενέργεια ενός Θεού που σκόπευε να δημιουργήσει όντα σαν εμάς”. [8]

Ένας άλλος διακεκριμένος Φυσικός, ο Freeman Dyson, αφού ανασκοπήσει αυτή τη σειρά των “αριθμητικών τυχαίων συμπτώσεων” (numerical accidents) συμπεραίνει: “Όσο πιο πολύ εξετάζω το σύμπαν και τις λεπτομέρειες της αρχιτεκτονικής του, τόσο περισσότερες ενδείξεις βρίσκω ότι το σύμπαν κατά κάποιον τρόπο γνώριζε ότι θα έλθουμε”. [9] Και ο Arno Penzias, ο νομπελίστας επιστήμονας που ανακάλυψε την κοσμική μικροκυματική ακτινοβολία υποβάθρου, η οποία από νωρίς πρόσφερε ισχυρή υποστήριξη για το Big Bang αναφέρει: “Τα καλύτερα δεδομένα που έχουμε είναι ακριβώς αυτά που θα είχα προείπει, αν δεν είχα τίποτα άλλο για να προχωρήσω, από τα πέντε βιβλία του Μωϋσή, τους Ψαλμούς και τη Βίβλο ολόκληρη”. [10] Ίσως ο Penzias σκεπτόταν τα λόγια του Δαυίδ στον Ψαλμό 8, ότι “όψομαι τους ουρανούς, έργα των δακτύλων Σου, σελήνην και αστέρας α Συ εθεμελίωσας. Τι εστίν άνθρωπος ότι μιμνήσκη αυτού;”.

Που να καταλήξουμε, λοιπόν, από τις τρεις εκδοχές που απαριθμήσαμε παραπάνω; Ας το προσεγγίσουμε λογικά. Κατ’ αρχήν έχουμε την παρατήρηση του σύμπαντος όπως το ξέρουμε, το οποίο περιλαμβάνει και εμάς. Θέλουμε τώρα να υπολογίσουμε ποια από αυτές τις τρεις εκδοχές είναι η πιο πιθανή. Το πρόβλημα είναι ότι δεν έχουμε έναν καλό τρόπο για να χρησιμοποιήσουμε τη θεωρία των πιθανοτήτων παρά μόνο στην εκδοχή (2). Για την εκδοχή (1), καθώς ο αριθμός των παράλληλων συμπάντων πλησιάζει την απειρία, η πιθανότητα ένα τουλάχιστον από αυτά να έχει τις φυσικές ιδιότητες για ζωή θα ήταν αξιόλογη. Για την εκδοχή (2), όμως, η πιθανότητα θα είναι απειροελάχιστη. Η πιθανότητα της εκδοχής (3) εξαρτάται από την ύπαρξη ενός υπερφυσικού Δημιουργού που φροντίζει για ένα όχι άγονο σύμπαν.

Με βάση τις πιθανότητες, η εκδοχή (2) είναι η λιγότερη εύλογη. Αυτό μας αφήνει με τις εκδοχές (1) και (3). Η πρώτη είναι λογικά υπερασπίσιμη, αλλά αυτός ο σχεδόν άπειρος αριθμός μη παρατηρήσιμων συμπάντων απαιτεί ευπιστία. Ασφαλώς δε συμβιβάζεται με το Ξυράφι του Occam (Occam’s Razor). [11] Αυτοί που είναι κατηγορηματικά απρόθυμοι να δεχθούν ένα νοήμονα Δημιουργό, θα υποστηρίξουν εντούτοις ότι η εκδοχή (3) δεν είναι καθόλου απλούστερη, γιατί απαιτεί την παρέμβαση ενός υπερφυσικού όντος. Μπορεί όμως να δοθεί η απάντηση ότι το ίδιο το Big Bang φαίνεται να δείχνει έντονα ένα Δημιουργό, γιατί αλλιώς το ερώτημα τι υπήρχε πριν αφήνεται μετέωρο.

Εάν κανείς είναι διατεθειμένος να δεχθεί το επιχείρημα ότι το Big Bang απαιτεί ένα Δημιουργό, τότε δεν είναι μεγάλο άλμα να συμπεράνει ότι ο Δημιουργός θα μπορούσε να καθορίσει τις παραμέτρους (φυσικές σταθερές, φυσικούς νόμους, κ.λ.π.) για να επιτύχει έναν ορισμένο σκοπό. Εάν ο σκοπός συμβαίνει να περιλαμβάνει ένα σύμπαν που θα ήταν κάτι περισσότερο από ένα κενό χωρίς χαρακτηριστικά, τότε έχουμε φθάσει στην επιλογή (3).

Προσπαθώντας να κρίνουμε ανάμεσα στις επιλογές (1) και (3), έρχεται στο νου μου μια χαρακτηριστική παραβολή από το φιλόσοφο John Leslie. [12] Σ’ αυτήν την παραβολή ένα άτομο αντιμετωπίζει το εκτελεστικό απόσπασμα, και πενήντα έμπειροι σκοπευτές σημαδεύουν για να τελειώσουν το έργο τους. Η διαταγή δίνεται, οι πυροβολισμοί ηχούν και εντούτοις, με κάποιον τρόπο, όλες οι σφαίρες αστοχούν και ο κατάδικος φεύγει άθικτος.

Πως μπορεί να εξηγηθεί ένα τόσο αξιοσημείωτο γεγονός; Ο Leslie προτείνει δύο εναλλακτικά ενδεχόμενα, που αντιστοιχούν στις επιλογές μας (1) και (3). Εν πρώτοις, μπορεί να είχαν κάνει την ίδια ημέρα χιλιάδες εκτελέσεις, και αυτοί ακόμη οι καλύτεροι σκοπευτές μπορεί κάποιες φορές να αστοχούν. Οπότε φαίνεται ότι σ’ αυτό το ένα άτομο είχε την τύχη να συμβεί συγχρόνως η αστοχία και των πενήντα. Η άλλη επιλογή είναι ότι μάλλον κάτι κατευθυνόμενο συμβαίνει και ότι η φαινομενικά κακή σκόπευση των πενήντα πεπειραμένων σκοπευτών ήταν στην πραγματικότητα από πρόθεση. Ποιο φαίνεται πιο αληθοφανές;        

Πρέπει κανείς να αφήσει ανοικτή τη δυνατότητα ότι η μελλοντική έρευνα στη θεωρητική φυσική θα αποδείξει ότι κάποιες από τις δεκαπέντε φυσικές σταθερές, που μέχρι σήμερα έχουν απλώς προσδιοριστεί από την πειραματική παρατήρηση θα μπορούσαν να περιορισθούν ως προς τη δυνατή αριθμητική τιμή τους από κάτι πιο σημαντικό, αλλά μια τέτοια αποκάλυψη δεν φαίνεται προς το παρόν στον ορίζοντα. Επιπλέον, όπως και με άλλα επιχειρήματα σ’ αυτό το κεφάλαιο που προηγούνται ή ακολουθούν, καμία επιστημονική παρατήρηση δεν μπορεί να φθάσει στο επίπεδο απόλυτης απόδειξης της ύπαρξης του Θεού. Αλλά γι’ αυτούς που είναι διατεθειμένοι να θεωρήσουν μια θεϊστική άποψη, η Ανθρωπική Αρχή ασφαλώς προσφέρει ένα ενδιαφέρον επιχείρημα υπέρ της ύπαρξης του Δημιουργού.»

Σημειώσεις

1. Αγνωστικιστής: Όρος πλασμένος από τον επιστήμονα του 19^ου αιώνα T.H. Huxley που σημαίνει κάποιον που δεν ξέρει αν υπάρχει Θεός ή όχι.

2. Big Bang: Η κοσμολογική θεωρία σύμφωνα με την οποία το Σύμπαν δημιουργήθηκε από μια Μεγάλη Έκρηξη λόγω της υπερβολικά πυκνής και θερμής κατάστασης που βρισκόταν, πριν από περίπου 13,8 δισεκατομμύρια χρόνια.

3. Κουάρκ: Βασικοί τύποι των στοιχειωδών σωματιδίων της ύλης από τα οποία αποτελούνται τα βαρυόνια και τα μεσόνια. Μαζί με τα γκλουόνια, θεωρούνται τα μόνα στοιχειώδη σωματίδια που μπορούν και αλληλοεπιδρούν ισχυρά.

4. Αντικουάρκ: Στοιχειώδης σωμάτιο της αντιύλης. Είναι το αντισωμάτιο του Κουάρκ. Κουάρκ και Αντικουάρκ έχουν ίδια μάζα και χρόνο ζωής αλλά αντίθετο φορτίο, χρώμα και βαρυονικό αριθμό.

5. Hawking: A brief History of Time, 138

6. Για μια πλήρη και αυστηρά μαθηματική απαρίθμηση αυτών των επιχειρημάτων, δείτε J.D. Barrow and F.J. Tipler, The Anthropic Cosmological Principle (New York: Oxford University Press, 1986)

7. I. G. Barbour, When Science Meets Religion (New York: HarperCollins, 2000).

8. Hawking: A brief History of Time, 144

9. F. Dyson cited in Barrow and Tipler, Principle, 318

10. A. Penzias quoted in M. Browne, “Clues to the Universe’s Origin Expected, New York Times, March 12, 1978”

11. Ξυράφι του Occam: Είναι η αρχή που λέει «Κανείς δεν θα πρέπει να προβαίνει σε περισσότερες εικασίες από όσες είναι απαραίτητες».

12. J. Leslie, Universes (New York: Routledge, 1989).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Francis S. Collins: Η Γλώσσα του Θεού, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2009

2. Ελληνική Wikipedia, για τους διάφορους φυσικούς όρους που αναφέρονται από τον συγγραφέα

 

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Προσοχή! Χωρίς όνομα ή κάποιο ψευδώνυμο δεν γίνεται δημοσίευση σχολίου. Επίσης δεν πρέπει να είναι υβριστικό και άσχετο με το θέμα του άρθρου.