ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΑΙΡΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΙΡΕΣΙΑΡΧΕΣ ΣΤΑ ΜΕΤΑΠΟΣΤΟΛΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

Άγιος Ειρηναίος, επίσκοπος Λυών. Πολέμησε τις αιρέσεις των μεταποστολικών χρόνων. Γνήσιος εκφραστής της εκκλησιαστικής Παράδοσης.


Όπως έχουμε τονίσει και σε άλλα άρθρα μας, σκοπός της σελίδας του «Αντιαιρετικού» δεν είναι μόνο η αντιμετώπιση των αιρέσεων και η έκθεση της Ορθόδοξης Πίστης, αλλά και η ενημέρωση των πιστών σε διάφορα ζητήματα της πίστης αυτής, ούτως ώστε να έχουν μια ολοκληρωμένη και σαφή εικόνα γι’ αυτό το οποίο θρησκεύουν.
Έτσι είτε ασχοληθήκαμε με τις αιρέσεις στα πρώτα Αποστολικά χρόνια, γράφοντας το άρθρο «Αιρέσεις στα χρόνια των Αποστόλων» είτε με τα απόκρυφα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης γράφοντας το «Άγγελοι και Δαίμονες στο απόκρυφο βιβλίο του Ενώχ».
Στο παρόν άρθρο θα ασχοληθούμε με τις αιρέσεις των μεταποστολικών χρόνων, που καλύπτουν την περίοδο από τα τέλη του πρώτου αιώνα μετά Χριστόν έως τα μέσα περίπου του τρίτου αιώνα μετά Χριστόν.

Οι αιρέσεις των χρόνων αυτών είναι ιουδαΐζουσας μορφής, επηρεασμένες δηλ. από τον Ιουδαϊσμό και γνωστικίζουσας μορφής, επηρεασμένες δηλ. από τον Γνωστικισμό. Για τον Γνωστικισμό μπορεί να δει ο αναγνώστης περισσότερα στο άρθρο μας «Το ευαγγέλιο του Ιούδα».Έκπληκτος θα μείνει ο μελετητής της εποχής αυτής όχι μόνο για την πληθώρα των αιρέσεων, αλλά και πως κατάλοιπα της διδασκαλίας των αιρέσεων αυτών, ανευρίσκουμε στις σύγχρονες σημερινές αιρέσεις.
Άγνωστος επίσης είναι στο ευρύ κοινό, ο τιτάνιος αγώνας που έδωσαν οι Πατέρες της περιόδου αυτής απέναντι των αιρέσεων του Γνωστικισμού για να διατηρήσουν αλώβητη και ανόθευτη την Ορθόδοξη Πίστη. Επειδή ο Γνωστικισμός είχε το φοβερό πλεονέκτημα της προσαρμοστικότητας, να προσλαμβάνει δηλ. στοιχεία από διάφορες φιλοσοφίες και θρησκείες και να τις προσαρμόζει στο σύστημά του. Εξαίρεση βέβαια δεν απετέλεσε ούτε ο Χριστιανισμός.
Άλλωστε γι’ αυτό το λόγο συνέβη το γεγονός – όπως πληροφορούμαστε από τις πηγές εκείνης της εποχής – να κατηγορηθούν οι Χριστιανοί για πράγματα που είχαν κάνει οι Γνωστικοί κάτω από το κάλυμμα του Χριστιανισμού.
Τελικά μετά από τρείς αιώνες «πάλης» ο Χριστιανισμός έμελλε να επικρατήσει επί του Γνωστικισμού.

Οι Γνωστικοί Σατορνίνος, Βασιλείδης και Καρποκράτης
Την εποχή του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αδριανού – περίπου το 130 μ.Χ. – εμφανίζονται οι αιρεσιάρχες Σατορνίνος και Βασιλείδης, ο μεν πρώτος στη Συρία και ο δεύτερος στην Αίγυπτο.
Σύμφωνα με τον Ειρηναίο ο Σατορνίνος συνεχίζει τα ψευδολογήματα του Μενάνδρου, ενώ ο Βασιλείδης προφασιζόμενος ότι κατέχει μυστικότερη διδασκαλία, κατασκευάζει τερατώδεις μύθους για να πείσει τους αφελείς.
Εκτός του Ειρηναίου πληροφορίες για τον Βασιλείδη ανευρίσκουμε και στο έργο του εκκλησιαστικού Πατέρα Αγρίππα Κάστορα, σύγχρονου του Βασιλείδη. Μας παραδίδει πως ο Βασιλείδης είχε συντάξει δικό του Ευαγγέλιο, για το οποίο έγραψε 24 βιβλία για να το ερμηνεύσει και ισχυρίζονταν πως του γίνονταν αποκαλύψεις από ανύπαρκτους στην ουσία προφήτες οι οποίοι διέθεταν βαρύγδουπα βαρβαρικά ονόματα, όπως Βαρ Καββά και Βαρ Κωφ για να εντυπωσιάζει το πλήθος.
Δίδασκε επίσης ότι οι Χριστιανοί μπορούσαν να αρνούνται την πίστη τους τον καιρό των διωγμών, τρώγοντας ειδωλόθυτα και σαφώς επηρεασμένος από τον Πυθαγόρα τους έλεγε να αποφεύγουν να μιλούν για πέντε χρόνια!
Σύγχρονος του Σατορνίνου και Βασιλείδη υπήρξε ο Καρποκράτης που έδρασε στην Αλεξάνδρεια. Αυτός δίδασκε τις μαγείες του Σίμωνα, φανερά πλέον όχι κρυφά όπως εκείνος και χρησιμοποιούσε φίλτρα και ονειροπομπούς καθώς επίσης επικαλούνταν και δαίμονες. (για τον Σίμωνα και τον Μένανδρο βλ. άρθρο μας Αιρέσεις στα χρόνια των Αποστόλων )
Ο Καρποκράτης δίδασκε πως ο Χριστός ήταν φυσικός γιος της Μαρίας και του Ιωσήφ, δικαιότερος από τους άλλους ανθρώπους που κατάφερε να απελευθερωθεί από την καταδυνάστευση των αγγέλων που κατ’ αυτόν είχαν δημιουργήσει τον κόσμο. Αυτός και ο γιος του Επιφάνης ο οποίος πέθανε σε ηλικία μόλις 17 ετών ήταν κήρυκες της αμαρτίας και των οργίων, φρονώντας πως η φθορά του σώματος και της σάρκας θα επετύγχανε την απελευθέρωση της ψυχής. Τα σεξουαλικά όργια γίνονταν σε ειδικά οργανωμένα δείπνα τα οποία είχαν μυστηριακό χαρακτήρα αφού ήταν υπέρμαχοι της κοινοκτημοσύνης και των πραγμάτων και των γυναικών. Άξιον μνείας επίσης είναι, πως ο Επιφάνης τιμήθηκε μετά τον θάνατό του ως θεός στην Κεφαλονιά, από την οποία κατάγονταν η μητέρα του Αλεξάνδρεια.
Σύμφωνα με τον Ευσέβιο, Εκκλησιαστική Ιστορία Δ΄ 7, 11, όλα αυτά έγιναν αιτία να κατηγορηθούν οι Χριστιανοί από τους Εθνικούς (ειδωλολάτρες), πως στις συνάξεις τους, ελάμβαναν χώρα σεξουαλικά όργια με τις μητέρες τους και τις αδελφές τους και πως τρέφονταν με ανθρώπινες σάρκες, ιδιαίτερα μικρών παιδιών! Τα παραπάνω έμειναν γνωστά στην Εκκλησιαστική Ιστορία ως «οιδιπόδειες μίξεις» και «θυέστια δείπνα».
Την αποκατάσταση της αλήθειας προς τους Εθνικούς (ειδωλολάτρες), ανέλαβαν οι διάφοροι Απολογητές οι οποίοι ξεκαθάρισαν τι ακριβώς συνέβαινε κατά την διάρκεια των Χριστιανικών συνάξεων, ότι δηλαδή οι συμμετέχοντες «κοινωνούσαν το σώμα και αίμα του Χριστού» και παρακάθονταν σε κοινά αθώα δείπνα, τις γνωστές «αγάπες».

Η αίρεση των Εγκρατών και Βαλεσιανών
Από τον εκκλησιαστικό συγγραφέα Μουσανό που έδρασε το στο δεύτερο ήμισυ του Β΄ μ.Χ. αιώνα μαθαίνουμε για μια κακοδοξία που εμφανίστηκε τα χρόνια εκείνα, με την ονομασία «η αίρεση των Εγκρατιτών ή Εγκρατευτών ή Εγκρατών», στην οποία είχαν παρασυρθεί αρκετοί πιστοί.
Εκείνος όμως που την διέδωσε περισσότερο και θεωρείται ο κατ’ εξοχή αρχηγός της, είναι ο απολογητής Τατιανός που υπήρξε και μαθητής του Ιουστίνου του μάρτυρα. Όσο ζούσε ο Ιουστίνος ο μάρτυρας, ο Τατιανός δεν είχε τολμήσει να εκδηλώσει την διδασκαλία του, την οποία εκδήλωσε μετά τον θάνατό του.
Οι Εγκρατείς εκήρυτταν την αγαμία, χαρακτηρίζοντας μάλιστα τον γάμο ως φθορά και πορνεία δεν δίσταζαν μάλιστα να κατηγορούν τον Θεό, επειδή δημιούργησε τον άνθρωπο κατά άντρα και γυναίκα. Δίδασκαν πως ο γάμος προέρχεται από το διάβολο.
Δεν έτρωγαν κρέας, επειδή πίστευαν – πιθανόν από Πυθαγόρειες επιρροές – πως τα ζώα έχουν ψυχή, όπως ο άνθρωπος. Απέρριπταν δε και την σωτηρία του Αδάμ.
Στην αίρεση των εγκρατών δίνει καινούργια ώθηση μετά τον Τατιανό, κάποιος ονόματι Σεβήρος, από τον οποίο πήραν το όνομά τους και οι οπαδοί του, γνωστοί ως Σεβηριανοί.
Αυτοί ερμήνευαν ιδιόρρυθμα τον Νόμο, τους Προφήτες και τα Ευαγγέλια απέρριπταν δε τις επιστολές του Παύλου και τις Πράξεις των Αποστόλων.
Την αίρεση των Εγκρατών την είχε προείδει ο απόστολος Παύλος και είχε μιλήσει προφητικά γι’ αυτή, στην 1 επιστολή του προς Τιμόθεο:

«Το Πνεύμα ρητά λέγει ότι, κατά τους ύστερους χρόνους, μερικοί θα αποστατήσουν από την πίστη, διότι θα προσέχουν σε πνεύματα που πλανούν και σε διδασκαλίες των δαιμόνων, δια της υποκρισίας ψευδολόγων ανθρώπων που έχουν στιγματισμένη την συνείδησή τους. Εμποδίζουν τον γάμο και διατάσσουν αποχή από τις τροφές, τις οποίες δημιούργησε ο Θεός δια να τις δέχονται με ευχαρίστηση οι πιστοί και εκείνοι που γνώρισαν την αλήθεια» 1 επιστολή προς Τιμόθεο κεφάλαιο 4, στίχοι 1 – 3.

Άξιο διευκρίνησης στο σημείο αυτό είναι και το γεγονός, πως και πολλοί Ορθόδοξοι ασκητές απέχουν από το κρέας. Ανήκουν λοιπόν και αυτοί στην αίρεση των Εγκρατών; Όχι βέβαια!
Επειδή οι Ορθόδοξοι ασκητές απέχουν από το κρέας για λόγους καθαρά άσκησης και όχι επειδή τα θεωρούν μολυσμένα όπως οι Εγκρατείς.
Πως θα μπορούσε άλλωστε να συμβαίνει αυτό, όταν συνεχίζοντας την 1 επιστολή του προς Τιμόθεο, γράφει ωραιότατα ο Παύλος μην αφήνοντας καμιά αμφιβολία για παρεξηγήσεις και παρερμηνείες:

«Διότι κάθε δημιούργημα του Θεού είναι καλό και κανένα δεν είναι απορριπτέο, όταν λαμβάνεται με ευχαριστία, διότι αγιάζεται με το λόγο του Θεού και την προσευχή». 1 επιστολή προς Τιμόθεο κεφάλαιο 4, στίχος 4.

Έχοντας όλα αυτά υπόψη οι Πατέρες της Εκκλησίας θεσπίζουν διάφορους κανόνες και για την αποφυγή των παρεξηγήσεων αλλά πολύ περισσότερο για την προστασία και ορθοτόμηση των πιστών:

«Εάν κάποιος Επίσκοπος, ή Πρεσβύτερος ή Διάκονος ή από όλο τον κατάλογο τον Ιερατικό απέχει από τον γάμο τα κρέατα και τον οίνο, όχι δια άσκηση, αλλά λόγω μολυσμού, λησμονώντας ότι όλα είναι πολύ καλά , και ότι αρσενικό και θηλυκό εδημιούργησε ο Θεός τον άνθρωπο, βλασφημά κατηγορώντας την δημιουργία ή θα πρέπει να διορθωθεί ή να καθαιρεθεί και να αποβληθεί από την Εκκλησία. Ομοίως και ο λαϊκός». Αποστολικός Κανόνας 51 (ΝΑ΄).

Οι Εγκρατείς εκτός του γάμου και των κρεάτων αποστρέφονταν και τον οίνο. Για αυτό στα μυστήριά τους χρησιμοποιούσαν νερό αντί για κρασί.
Σύμφωνα με μαρτυρίες, ορισμένοι οπαδοί του Εγκρατισμού ξεπέρασαν σε ακρότητες εγκράτειας και αυτόν τον ίδιο τον Τατιανό.
Η αίρεση αυτή άρχισε να φθίνει στα τέλη του Γ΄ αιώνα και μετά από λίγο εξέλιπε.
Από τον Γ΄ αιώνα, μας έρχεται και η αίρεση των Βαλεσιανών. Πιστεύεται πως την ίδρυσε κάποιος Βαλέσιος που μάλλον θεωρείται μυθικό πρόσωπο. Είχαν την ίδια αποστροφή για τον γάμο με τους Εγκρατείς, θεωρούσαν δε την αναπαραγωγή ως το πιο θανάσιμο αμάρτημα.
Εμφορούμενοι λοιπόν από αυτές τις αντιλήψεις, προχωρούσαν σε ευνουχισμό, σε αποκοπή δηλαδή των γεννητικών οργάνων τους.
Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης υποστηρίζει πως οι Βαλεσιανοί το έπρατταν αυτό, παρερμηνεύοντας τα λόγια του Κυρίου που λέγει στο κατά Ματθαίο:

«Εάν ο δεξιός σου οφθαλμός σε σκανδαλίζει, βγάλτον. Ομοίως και εάν το χέρι σου ή το πόδι σου το δεξιό σε σκανδαλίζουν απέκοψέ τα» κατά Ματθαίο Ευαγγέλιο, κεφάλαιο 5, στίχος 29.

Άρα έλεγαν οι Βαλεσιανοί, πρέπει κάποιος να ακρωτηριάζει και να κόβει τα μέλη εκείνα που τον παρακινούν στην αμαρτία.
Βέβαια όπως εξηγεί ωραιότατα ο Ιερός Χρυσόστομος, ο Κύριος εννοεί τους στενούς συγγενείς και φίλους μας, που μας γίνονται εμπόδιο και μας απομακρύνουν από την αγάπη του Θεού, οπότε καθίσταται η ανάγκη να τους απομακρύνουμε.
Δυστυχώς όχι μόνο οι Βαλεσιανοί αλλά και πολλοί πιστοί εκείνη την εποχή κατέφευγαν στον ευνουχισμό τους, γι’ αυτό και τοπικές και Οικουμενικές Σύνοδοι πήραν μέτρα για την αποτροπή του ευνουχισμού:

«Εάν κάποιος κληρικός, ακρωτηριάσει τον εαυτό του, να καθαιρείται. Διότι είναι φονιάς του εαυτού του». Αποστολικός Κανόνας 23(ΚΓ΄).

Ακόμη και ο πολύς Ωριγένης είχε ευνουχίσει τον εαυτό του. Όπως υποστηρίζει ο Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησιαστική Ιστορία ΣΤ΄, 8 προέβη σ’ αυτή του την πράξη λόγω νεότητας και απερισκεψίας και επειδή ήθελε να αποκλείσει κάθε πονηρή σκέψη από μέρους των απίστων αφού δίδασκε όχι μόνο σε άνδρες αλλά και σε γυναίκες,

Η αίρεση των Ελκεσαϊτών
H αίρεση των Ελκεσαϊτών ή Ελξαϊτών, μας την έκανε γνωστή ο Ωριγένης που την καταπολέμησε κιόλας. Τις απαρχές της, τις βρίσκουμε στα τέλη του Β΄ αιώνα μ.Χ, περίπου το 190. Ήταν Ιουδαΐζουσα αίρεση και οι οπαδοί της οι οποίοι αρέσκονταν να αποκαλούνται Bene el Kessai δηλαδή «υιοί της κεκαλυμμένης δυνάμεως», είχαν επηρεαστεί από την διδασκαλία του Γνωστικισμού όπως και οι Εβιωνίτες (βλ. άρθρο μας Αιρέσεις στα χρόνια των Αποστόλων).
Για την επωνυμία τους υπάρχουν τρεις διαφορετικές εκδοχές. Η πρώτη αναφέρει πως ονομάστηκαν έτσι επειδή προέρχονταν από το χωρίο της Γαλιλαίας Ελκεσί, η δεύτερη εξαιτίας του αρχηγού τους Ελξαΐ και η τελευταία επειδή το όνομά τους δηλώνει τον αποστάτη.
Ή έρευνα όμως έχει καταλήξει στην άποψη, πως πιθανόν ονομάστηκαν έτσι από την «κεκαλυμμένη δύναμη» που δηλώνει το Άγιο Πνεύμα ή από κάποιο βιβλίο απόκρυφο που ονομάζονταν έτσι.
Το βιβλίο αυτό το θεωρούσαν ως ύψιστη αυθεντία, υποστήριζαν μάλιστα πως έπεσε από τον ουρανό. Άλλοι από αυτούς διαφοροποιούνταν και έλεγαν πως τους είχε αποκαλυφθεί από τους Αγγέλους.
Η διδασκαλία τους ήταν ένα κράμα από στοιχεία του Ιουδαιοχριστιανισμού αναμεμιγμένα με κάποια Εθνικά (ειδωλολατρικά) στοιχεία. Επιδίδονταν σε καθαρμούς και πρέσβευαν πως απαιτείται νέο βάπτισμα για συγχώρεση των αμαρτιών. Εκτός των παραπάνω ενασχολήσεών τους δεν παρέλειπαν επίσης να επιδοθούν στην Αστρολογία και την μαγεία.
Από τον Ιουδαϊσμό δέχονταν το Σάββατο, την περιτομή, πολλές διατάξεις του Νόμου, αλλά ταυτόχρονα απέρριπταν και πολλά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης.
Για τον Χριστό πίστευαν πως ήταν ένας Άγγελος υπερφυσικού μεγέθους, υποστηρίζοντας πως έχει ύψος 96 μέτρων και πλάτος 24 μέτρων!! Ένα άλλο ιδιόμορφο χαρακτηριστικό της διδασκαλίας τους ήταν πως πίστευαν στην συχνή και συνεχή μετενσάρκωση του Χριστού.
Αδιάφορο τους άφηνε το γεγονός, το να αρνείται δηλαδή κάποιος την πίστη σε καιρό διωγμών. Μπορεί έλεγαν να έγινε η άρνηση με το στόμα, αλλά αφού δεν έγινε με την καρδιά δεν παίζει κανένα ρόλο στην σωτηρία του.
Τελούσαν την Θεία Ευχαριστία χρησιμοποιώντας ψωμί και αλάτι, κήρυτταν δε και αυτοί αποχή από το κρέας. Απέρριπταν δε και όλες τις επιστολές του Απόστολου Παύλου.
Η κύρια δράση τους ήταν στα μέρη γύρω από τη Νεκρά Θάλασσα.
Ο Ευσέβιος υποστηρίζει Εκκλησιαστική Ιστορία ΣΤ΄ 38, πως η αίρεση των Ελκεσαϊτών έσβησε τον Γ΄ αιώνα, όμως κατάλοιπα τους ανευρίσκουμε και τον Ζ΄ αιώνα, όπου και εξαφανίζονται οριστικά.

Η αίρεση των Αραβικών ή Θνητοψυχιτών
Η αίρεση αυτή ενεφανίσθη τον Γ΄ αιώνα στην Αραβία. Ονομάζονται Θνητοψυχίτες επειδή πίστευαν πως η ψυχή καταστρέφεται μαζί με το σώμα όταν πεθάνει ο άνθρωπος. Δίδασκαν πως θα αναβιώσει πάλι μαζί με αυτά, τον καιρό της ανάστασης. Για την καταπολέμησή της συνεκλήθη σύνοδος το 246, όπου προσκληθείς ο Ωριγένης να ομιλήσει, είχε τόση επιτυχία, ώστε κατάφερε να μεταβάλει τις σκέψεις εκείνων που είχαν πλανηθεί. Ευσέβιος Εκκλησιαστική Ιστορία ΣΤ΄ 37.
Δεν πρέπει βέβαια να διαφύγει της προσοχής μας, πως μπορεί η αίρεση των Θνητοψυχιτών να έσβησε τον Γ΄ αιώνα, δεν έσβησε όμως η διδασκαλία της. Αυτούσια η κακοδοξία αυτή ανευρίσκεται σήμερα στην αίρεση των Μαρτύρων του Ιεχωβά.

Ένα παράδοξο γεγονός με παραπλανηθέντα αιρετικό
Από την Εκκλησιαστική Ιστορία Ε΄28, 8 του Ευσέβιου, μαθαίνουμε για ένα παράδοξο γεγονός που συνέβει σε κάποιον Χριστιανό Ορθόδοξο ο οποίος είχε παραπλανηθεί από τους αιρετικούς. Πιστεύουμε πως αξίζει να το αναφέρουμε.
Το γεγονός αυτό που διηγείται ο Ευσέβιος, το βρήκε σε κάποιο βιβλίο αγνώστου συγγραφέα που καταπολεμάει την αίρεση του Αρτέμωνα, ο οποίος δίδασκε πως ο Χριστός ήταν απλός άνθρωπος.
Μιλάει λοιπόν για κάποιον ομολογητή Νατάλιο που παραπλανήθηκε από τους αιρετικούς Ασκληπιόδοτο και Θεόδοτο, μαθητές του Θεόδοτου Σκυτέα ο οποίος ήταν ο πρώτος αιρετικός που είπε πως ο Χριστός ήταν απλός άνθρωπος.
Πείσθηκε λοιπόν ο Νατάλιος να γίνει επίσκοπος αυτής της αιρέσεως λαμβάνοντας μάλιστα μισθό 150 δηνάρια τον μήνα. Επειδή όμως ο Χριστός δεν ήθελε να χαθεί ένας μάρτυρας των παθών του, εμφανίζονταν με οράματα στον Νατάλιο και τον συμβούλευε.
Ο Νατάλιος όμως δεν έδιδε προσοχή στα οράματα και λόγω αισχροκέρδειας και λόγω πρωτοκαθεδρίας. Τότε συνέβη το εξής παράδοξο. Κατά την διάρκεια κάποιας νύχτας εμαστιγώθη από τους Αγγέλους και κακοποιήθηκε σοβαρά, ώστε να σηκωθεί την αυγή, να φορέσει σάκο και να σκεπασθεί με στάκτη – δείγμα πένθους – και με δάκρυα στα μάτια να κυλιστεί κάτω από τα πόδια του επισκόπου Ζεφυρίνου, των κληρικών και των λαϊκών ζητώντας συγχώρεση και δείχνοντας τα τραύματά του για να γίνει πιστευτός και να επανέλθει πάλι στους κόλπους της Εκκλησίας.

Βιβλιογραφία
Ευσέβιος Καισαρείας: Εκκλησιαστική Ιστορία
Στυλιανός Παπαδόπουλος: Πατρολογία, Τόμος Α΄
Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη
Νικόδημος Αγιορείτης: Πηδάλιο

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Προσοχή! Χωρίς όνομα ή κάποιο ψευδώνυμο δεν γίνεται δημοσίευση σχολίου. Επίσης δεν πρέπει να είναι υβριστικό και άσχετο με το θέμα του άρθρου.