Η μάχη στον ποταμό Φρίγιδο, Πηγή εικόνας: ptisidiastima.com
Το μοιραίο πλήγμα, ωστόσο, καταφέρθηκε στις αρχαίες λατρείες με αφορμή τα νέα πολιτικά προβλήματα που προέκυψαν στη Δύση: Ο Βαλεντιανός Β΄ δεν ήταν παρά ένα ανδρείκελο στα χέρια του στρατιωτικού διοικητή Αρβογάστη, φραγκικής καταγωγής και δεδηλωμένου Εθνικού (κάτι που δεν τον εμπόδιζε να κομπάζει για την οικειότητά του με τον Χριστιανό επίσκοπο Μεδιολάνων Αμβρόσιο). Όταν ο Βαλεντιανός αποφάσισε να ξεφορτωθεί τον ενοχλητικό αρχιστράτηγό του, ο Αρβογάστης έσκισε, μπροστά στα μάτια του αυτοκράτορα, την επιστολή της απόλυσης που είχε μόλις παραλάβει από τον τελευταίο...
Λίγο αργότερα (15 Μαΐου 392) ο Βαλεντιανός Β΄ αυτοκτόνησε ή πιθανόν στραγγαλίστηκε με διαταγή του Αρβογάστη, ο οποίος εγκατέστησε στον θρόνο έναν καθηγητή της ρητορικής, τον Ευγένιο. Ο νέος αυτοκράτορας – ένα μηδενικό, θα ’λεγε κανείς –, ήταν Χριστιανός αλλά έφερε το γένι των φιλοσόφων, πράγμα που έκανε μεγάλη εντύπωση μετά από τόσους καλοξυρισμένους στρατιώτες αυτοκράτορες. Από το 392 μέχρι τη νίκη του Θεοδόσιου στις 5 Σεπτεμβρίου 394, η Ρώμη έζησε μια περίοδο πυρετωδών προφητειών και παγανιστικής αναγέννησης, ψυχή της οποίας ήταν ο Βίριος Νικόμαχος Φλαβιανός, Ρωμαίος αριστοκράτης από μεγάλη οικογένεια που συνδεόταν φιλικά με αυτήν του Σύμμαχου. Ο Φλαβιανός έγινε έπαρχος του πραιτωρίου, ο βωμός της Νίκης ξαναβρήκε τη θέση του και οι παραδοσιακές τελετές άρχισαν πάλι να χρηματοδοτούνται.
Η αποφασιστική μάχη ανάμεσα στα στρατεύματα του σφετεριστή και τον Θεοδόσιο, ο οποίος είχε επιστρέψει από την Κωνσταντινούπολη, δόθηκε κοντά στον ποταμό Φρίγιδο*, στην περιοχή της Ακυληίας. Η μάχη έδινε την εντύπωση μιας συμβολικής αναμέτρησης των δύο θρησκειών: ο Σταυρός στα λάβαρα των Χριστιανών εναντίον του Ηρακλή σ’ εκείνα των Εθνικών, που είχαν στήσει αγάλματα του Δία στους γύρω λόφους για να σταματήσουν τον Θεοδόσιο. Όμως ένας αντίθετος άνεμος τύφλωσε τους Εθνικούς· οι θεοί δεν τους προστάτεψαν. Ακολούθησε η συντριβή τους, ο Ευγένιος εκτελέστηκε και ο Αρβογάστης αυτοκτόνησε, όπως και ο Βίριος Νικόμαχος Φλαβιανός. Οι χρησμοί τον είχαν διαβεβαιώσει για τη νίκη· ο Φλαβιανός δεν μπόρεσε να αντέξει την ήττα και τη διάψευση των προσδοκιών του. Μια τόσο μεγάλη πανωλεθρία φαινόταν να είναι προϊόν θεϊκής βούλησης.
Η επόμενη γενιά Ρωμαίων αριστοκρατών εκχριστιανίστηκε ταχύτατα. Μέχρι τότε η αριστοκρατία είχε αντέξει για πολιτικούς λόγους, επειδή το μεγαλείο της Ρώμης (και η ευημερία των πατρικίων) έμοιαζε αλληλένδετο με τον σεβασμό στην παράδοση. Μετά την μάχη στον Φρίγιδο μια τέτοια πεποίθηση δεν ήταν δυνατό να διατηρηθεί. Στην κατάρρευση του παγανισμού υπεισήλθαν ψυχολογικοί παράγοντες. Οι «κρίσεις του Θεού», για τις οποίες γινόταν πια λόγος κατά κόρον, ήταν σχεδόν πάντα δυσμενείς· η Τύχη, η αρχαία felicitas των Ρωμαίων βρισκόταν στο πλευρό των Χριστιανών.
Στις 8 Νοεμβρίου του 392, λίγο μετά τη στάση του Ευγενίου, ο Θεοδόσιος κατάργησε ολοκληρωτικά κάθε ελευθερία τέλεσης των Εθνικών λατρειών με τον περιβόητο εκείνο νόμο που είχε ως αποδέκτη τον νέο έπαρχο του πραιτωρίου της Ανατολής Φλάβιο Ρουφίνο, ο οποίος, αντίθετα από τον προκάτοχό του Τατιανό, ήταν πιστός Χριστιανός:
«Κανείς, σε καμία περίπτωση, δεν θα θυσιάσει αθώο σφάγιο, ούτε, ως αφανέστερη ιεροσυλία, δεν θα λατρέψει τον Λάρητά του με φωτιά, το Πνεύμα – προστάτη του με άκρατο οίνο, τους Πενάτες του με αρώματα, δεν θα ανάψει λυχνάρια, δεν θα κάψει λιβάνι και δεν θα κρεμάσει στεφάνια».
Η ποινή ήταν θάνατος για όποιον πρόσφερε αιματηρή θυσία, και καταβολή προστίμου και δήμευση του τόπου του εγκλήματος για όποιον τελούσε μια πράξη οικιακής λατρείας:
«προσφορά θυμιάματος σε θεότητα, στόλισμα δέντρου με ταινίες, δημιουργία βωμού».
Ο ιστορικός Ζώσιμος παραθέτει την ομιλία του Θεοδόσιου (το φθινόπωρο του 394 και μετά τη νίκη επί του Ευγενίου), με την οποία ανακοίνωσε στη Σύγκλητο ότι το κράτος θα έπαυε να πληρώνει τα έξοδα της λατρείας και των επίσημων θυσιών της ρωμαϊκής θρησκείας. Ασχέτως αν η περιγραφή του Ζώσιμου είναι ακριβής, το βέβαιο είναι πως ο Θεοδόσιος προχωρούσε στην ακύρωση της παγανιστικής παλινόρθωσης του Ευγενίου. Μετά τα οικονομικά μέτρα του Γρατιανού το 383 και του Θεοδόσιου στα τέλη του 394, ήρθε η σειρά των γιων του τελευταίου να εκδώσουν το 396 ένα διάταγμα, με αποδέκτη τον έπαρχο των πραιτωρίων της Ανατολής, που καταργούσε τα προνόμια των Εθνικών ιερέων, «ministri, prefecti, ιεροφάντες ή όπως και αν ονομάζονται». Σε πολιτικό επίπεδο, ο Θεοδόσιος φέρθηκε με επιείκεια στους οπαδούς του στασιαστή.
Είναι αλήθεια ότι η ελευθερία συνείδησης δεν καταργήθηκε· αυτό δεν θα συνέβαινε παρά επί Ιουστινιανού, το 529. Βέβαια, δεν υπήρχε παρά μια επίφαση ελευθερίας, που δεν είχε σχεδόν κανένα τρόπο να εκδηλωθεί, τουλάχιστον όμως οι «άπιστοι» απέφυγαν τον αναγκαστικό προσηλυτισμό. Πρέπει ωστόσο να παρατηρήσουμε ότι οι επίσημες δημόσιες τελετές που τελούσαν οι Εθνικοί ιερείς δεν καταργήθηκαν καθαυτές. Χωρίς θυσίες και προσευχές, τι είχε απομείνει; Πομπές, εορτασμοί και θεάματα, που η απαγόρευσή τους θα ήταν υπερβολικά αντιδημοφιλής. Τέτοιες εκδηλώσεις δεν είχαν τολμήσει να τις αρνηθούν στους πιστούς τους ούτε οι αυστηροί επίσκοποι της Συνόδου της Ελβίρας, έναν αιώνα νωρίτερα.
Όπως φαίνεται, υπήρχε μεγάλη ασυμφωνία ανάμεσα στις εντολές των νόμων και στις επιθυμίες των υπηκόων πολλών περιοχών και διαφόρων κοινωνικών τάξεων. Δεν ήταν απλή υπόθεση να καταργηθεί κάθε κρατική υποστήριξη στις παγανιστικές τελετές. Μερικές εξαφανίστηκαν· οι αρχαίοι ελληνικοί αγώνες – Ολυμπιακοί και άλλοι – ήταν πολύ δημοφιλείς, ιδιαίτερα τον 2ο και 3ο αιώνα. Πολλές πόλεις, όπως η Αντιόχεια, ήταν περήφανες για τις μεγάλες γιορτές που διοργάνωναν στα πρότυπα των Ολυμπιακών αγώνων, των Πυθίων ή των Ακτίων. Τέτοιοι αγώνες, που διατηρούσαν κάποιο θρησκευτικό χαρακτήρα στο τυπικό τους, καταργήθηκαν λίγο μετά το 392. Σε πολλές περιπτώσεις, όμως, τα απαγορευτικά διατάγματα απλώς επίσπευσαν τη μεταστροφή των προτιμήσεων του κοινού, που έδειχνε να προτιμά τα «κυνηγέσια» ή τις θηριομαχίες από τους αθλητικούς ή μουσικούς αγώνες.
*Φρίγιδο: μικρό ποτάμι στην περιοχή της Τοσκάνης στην Ιταλία
Το παρόν άρθρο είναι από το βιβλίο του Pierre Chuvin «Οι Τελευταίοι Εθνικοί», Εκδόσεις Θύραθεν. Δημοσιεύτηκε με τίτλο «Η μάχη στο Φρίγιδο και το διάταγμα του 392»
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου